|
3.Xorijiy davlatlarda markaziy bankning
mustaqilligini belgilovchi xususiyatlar
Markaziy bankning kapitalida va foydasini
taqsimlashda davlatning ishtiroki faktori Markaziy
bankning iqtisodiy mustaqilligining qanchalik
darajadaligini ko'rsatadi. Lekin, bu qaramlik ikkilamchi rol
o'ynaydi, chunki Markaziy bankning kapitali to'g'ridanto‘
g‘ri davlatga tegishli bolmasa ham, qonunchilikda
malum sharh (izoh) mavjud boladi. Agar mavjud bolmasa
davlat egri metodlardan foydalanadi.
Misol uchun, Avstriya Milliy banki haqidagi qonunni
olaylik. Bu bank xuddi aktsionerlik jamiyati shaklida
tuzilgan va faoliyat ko'rsatmoqda (Markaziy bankning 50%
kapitali Federatsiyaga, qolgan 50% kapitali avstriyalik
huquqiy va jismoniy shaxslarga tegishli). Markaziy bank
kapitaliga faqat Moliya vazirligidan ruxsat olgan huquqiy va
jismoniy shaxslargina ulush qo'sha olish huquqiga
egadirlar.
Pay (ulush) meros (vorislik) orqali o'tishi yoki Moliya
Vazirligi ruxsati bilan sotilishi mumkin. Shu orqali davlat
bilvosita nazoratni amalga oshirishi mumkin.
Bundan tashqari Markaziy bankning funksiya va
vazifalari qonunda ko'rsatilgan. Shu sababli ulush egalari
yigllishi chegaralangan masalalarnigina echa oladi. Albatta
bu masalalar bankning iqtisodiy siyosati bilan to'g'ridanto'g'ri
bogliq bolmaydi.
Shunday qilib, mamlakat Markaziy bankining
kapitalida 100 % davlatning ishtiroki-ко'proq Markaziy
bankning prestijiga va an’analariga hamda ulush egalariga
ham bogliq. Yuqoridagilarni isbotiga misol tariqasida
AQShning Federal Rezerv Tizimini va Germaniyaning
Federal bankini ajratib ko'rsatish mumkin. Ikkala
Markaziy bank jahonda eng mustaqil markaziy banklar
sifatida tan olingan. Shunday bolsa-da, Nemis Federal
bankining 100 % kapitali Federatsiyaga, Federal Rezerv
Tizimi kapitali esa 100 % a’zo-banklaming toliq mulkiga
tegishli. Va aksincha, banklar va sug4irta kompaniyalari-
294
ning mulkiga tegishli bolgan Italiya Markaziy banki davlat
boshqaruv organlariga qaram.
Yuqoridagi omilni tahlilidan ko'rinadiki, markaziy
banklaming kapitali egalarining tarkibidan qat’iy nazar,
ular uning pul-kredit siyosatidagi mustaqilligiga ahamiyatli
ta’sir koVsata olmaydi.
Shu narsani alohida ta’kidlab otish joizki, 0 ‘zbekiston
Respublikasi Markaziy bankini ham Germaniya, Buyuk
Britaniya, Fransiya, Gollandiya, Daniya va Rossiya kabi
davlatlaming markaziy banklari guruhlari qatoriga kiritish
mumkin, chunki bu guruhlaming kapitalining 100 %
davlat mulki bolib hisoblanadi.
O'zbekiston Respublikasi Markaziy bankining
iqtisodiyotdagi o'mini ham uning mamlakat hukumati
bilan boladigan munosabatidan bilish mumkin. Barcha
mamlakatlarda Markaziy banklaming faoliyati Markaziy
bank to'g'risidagi qonun bilan tartibga solinadi. Qonunda
Markaziy bank faoliyatining barcha jihatlari o'z aksini
topgan bolishi kerak. Chunki, Markaziy bank uchun
hukumatning boshqa qonun hujjatlari “Markaziy bank
faoliyati to‘g‘risida”gi qonun oldida ustivor emas.
Markaziy bankning mustaqilligi darajasini belgilovchi
keyingi omil bolib, bank rahbarini saylanish tartibi
hisoblanadi.
Bu omil Markaziy bankning davlat organlari
boshqaruvidan qanchalik darajada siyosiy mustaqilligini
belgilashda muhim omil bolib hisoblanadi. Birinchi
qarashda, mamlakatlar o'rtasidagi farq faqat Markaziy
bankning boshqaruv lavozimiga nomzodlami kim tavsiya
etishida namoyon boladi. Ko'pgina rivojlangan davlatlarda
(Germaniya, Buyuk Britaniya, Fransiya, Yaponiya, AQSh,
Daniya, Shveytsariya, Avstriya) bank rahbariyatiga
hukumat tavsiya etgan nomzodlami saylashadi yoki
tayinlashadi.
Shu kabi sharoitlarda mamlakat Markaziy bank
rahbariyati boshqaruvida etakchi lavozimdagi shaxs katta
rol o*ynaydi. Nemis Federal banki rahbarligiga masalan,
Fransiya banki rahbarlariga qarama-qarshi ravishda yuqori
295
tashkilot hisoblangan Moliya Vazirligidan kelib chiqqan
xizmatchilar saylanmaydilar. Fransiya banki raisi va uning
birinchi 2-ta yordamchisi Respublika Prezidenti tomonidan
maxsus dekret asosida tayinlanadi. Bu dekret Ministrlar
Kengashida tasdiqlanadi. Avstriya milliy bankining
umumiy yig'ilishida bosh kengashga 6 a’zoni ta’sischilar
saylaydilar; prezidentni, 2-ta vitse prezidentni va
kengashning qolgan 5 a’zosini Moliya Vazirligi tayinlaydi.
Bunda, saylanayotgan shaxs ishlashga rozilik bildirmasa
yoki boshqa shaxsni nomzodini ko'rsatsa, saylovlar tayin
qilinadi, agar - saylangan shaxs vafot etsa, u holda yangi
nomzodlikni Moliya Vazirligi tayinlaydi. Kengashning 6
a’zosi saylanish davrida aktsieonerlardan etarli ovoz
ololmasalar, ulami ham Moliya Vazirligi o'zi tayinlashi
mumkin.
Korilayotgan davlatlardan faqatgina Italiya va
Gollandiyada Markaziy bankning boshqaruviga saylash
uning o'z nomzodlaridan kelib chiqadi. Biroq, bu holda
ham saylanish davlat strukturalari tomonidan
tasdiqlanishi kerak.
Markaziy banklaming raislari va boshqaruv a’zolarini
qonun bo'yicha ishdan olish tadbiri ham qiziqarli holatda
rasmiylashtirilgan. Ko'pgina sanoati rivojlangan
mamlakatlar (Germaniya, Buyuk Britaniya, Yaponiya,
AQSh, Daniya, Avstriya, Shveytsariya va Gollandiya)ning
markaziy banklar raislarini, boshqaruv a’zolarini saylangan
muddatlaridan ilgari vaqtda ishdan olib bolmaydi.
Hukumatga yuqoridagi davlatlarga nisbatan qaramroq
bolgan markaziy banklar bunga kirmaydi: Italiya,
Fransiya.
Shunday qilib, Markaziy bank boshqaruvini saylovi va
ishdan olish tartibi mamlakat Markaziy bankining davlat
boshqaruv organlariga nisbatan bolgan mustaqilligini
namoyon etadi.
Markaziy bankning siyosiy mustaqilligini ko'rsatuvchi
uchinchi omil bolib, uning qonunda ko'rsatilgan faoliyati
darajasi va maqsadlari hisoblanadi. Bu omil bir tomondan
Markaziy bank faoliyatini erkinligiga chegara qo^sa,
2%
boshqa tomondan, uning qonunda ko'rsatilgan
vakolatlarini aniqlaydi.
Ko'pgina iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar (Germaniya,
Shveytsariya, Fransiya, Yaponiya, Daniya, Avstriya)da
Markaziy bankning faoliyat doirasi va asosiy maqsadlad
Konstitutsiyada yoki Markaziy bank haqidagi qonun va
banklar faoliyati haqidagi qonunlarda o'z aksini topadi.
Nemis Federal bankining asosiy maqsadi va vazifalari
doirasi mamlakat Konstitutsiyasida aniq belgilab qo'yilgan.
Bu milliy valyutaning barqarorligini ta’minlashning
kafolatidir.
Nemis Federal banki haqidagi Qonunda bosh bank
tizimi oldida uchta asosiy vazifa turadi:
•pul muomalasini tartibga solish;
•iqtisodiyotni kredit bilan ta’minlashni tartibga solish;
•tolov oborotini amalga oshirish (осуществление
Do'stlaringiz bilan baham: |
