1.2. Ma’naviy qadriyat sifatida dinning jamiyat hayotida tutgan o’rni
Dinning mohiyati va jamiyat hayotida tutgan o’rni ilohiyot va fanda turlicha
talqin etiladi. Ilohiyotshunoslar fikricha – din xudo tomonidan o’z payg’ambarlari
orqali bashariyat olamiga joriy qilinishi zarur bo’lgan ilohiy qonunlardir. U
azaldan insonning xudo bilan aloqa qilish ehtiyojidir.
Din – tabiat, jamiyat, inson va uning ongini, yashashdan maqsadi hamda
taqdirini bevosita qurshab olgan, atrof-muhitdan tashqarida bo’lgan, insonni
yaratgan, ayni zamonda unga birdan-bir «to’g’ri», «haqiqat» va «odil» hayot
yo’lini ko’rsatadigan va o’rganadigan ilohiy qudratga ishonch va ishonishni ifoda
etadigan maslak, qarash ta’limotdir.
Dunyoviy, ilmiy nuqtai nazar bo’yicha esa din, ijtimoiy – tarixiy hodisa.
Kishilik jamiyati tarixiy taraqqiyotining ma’lum bosqichida paydo bo’lgan ijtimoiy
ong shakllaridan biri. Din – muayyan ta’limotlar, his-tuyg’ular, toat – ibodatlar va
diniy tashkilotlarning faoliyatlari orqali namoyon bo’ladigan, odam, hayot
yaratilishini tasavvur qilishning alohida tarzi, uni idrok etishning o’ziga xos usuli.
Olamda odamlar jamoasi paydo bo’lganidan to bizgacha o’tgan davrlarni ilohiy
tasavvurda aks ettirishdir. Dinning nima ekanligi turlicha izohlansa – da, umumiy
nuqtai nazar shuki, din ishonmoqlik tuyg’usidir. Bu tuyg’u insonning eng teran va
go’zal ruhiy-ma’naviy ehtiyojlaridandir. Darhaqiqat, «dunyoda dini, ishonchi,
ehtiqodi bo’lmagan xalq, elat, millat yo’q. Chunki biron – bir xalq dinsiz,
e’tiqodsiz, biror – bir narsaga ishonchsiz yashay olmaydi. Shuning uchun har
qanday din jamiyatda ma’lum ijtimoiy, ma’naviy, ruxiy va ko’pgina boshqa
vazifalarini bajaradi.
Dinning funksiyalari hozirgi dinshunoslik fanida juda keng turli
konsepsiyalarga ko’rsatiladi. Din kishilar hayotida o’z qavmlari uchun
to’ldiruvchi, ovutuvchi (kopensatorlik) funksiyani bajaradi. Masalan, insonda
doimiy ehtiyoj paydo bo’lib turadi. U o’z hayoti, turmush tarzi, tabiat va jamiyat,
o’zga insonlar bilan bo’lgan munosabatlari jarayonida hayotiy ehtiyoji,
maqsadlariga yetishishi ilojsiz bo’lib qolganda, unda qandaydir ma’naviy-ruhiy
ehtiyojga zarurat sezadi. Shu paytda u xudoga, payg’ambarlar, farishtalar, avliyolar
20
ajdodlarining ruhlariga murojaat» qilib, ishonch bilan ulardan madad so’raydi va
ko’nglida «Xudo xohlasa yaxshi bo’ladi, dunyo baumed» deb, o’ziga tasalli beradi,
o’zini ruhiy-ma’naviy tinchitadi. Dinning to’ldiruvchanlik funksiyasi uning
ijtimoiyligida eng asosiy vazifa hisoblanadi va shu bois din o’tmishda ham,
hozirda ham jamiyat a’zolari hayotida mustahkam o’rin egallagan. Shu sababdan
dindorlar va dindor bo’lmagan odamlar ham dinning kompensatorlik kuchiga
ishonadilar, o’zlariga ma’naviy-ruxiy taskin berib qurbonlik qiladilar, chiroq
yoqadilar, muqaddas joylarga ziyoratga boradilar, sadaqa beradilar va hokazo.
Ya’ni din insonlar hayotida ma’naviy-ruhiy kuch, odamlarning irodasini,
iymonini baquvvat qiladigan omil sifatida jamiyatda xizmat qiladi.
Hozirgi zamon dinshunoslik fanida dinning kompensatorlik funksiyasini
bayon qilishda mutaxassislar har xil yondashib, uni «dushespasitelnaya»
1
(ya’ni
shaxsga nisbatan «jonni qutqazish» , «najot berish», «ruhni baquvvat qilmoq»)
ma’nolarida ishlatgan. Dinning bu funksiyasini nemis sosiologi M.Veber
«smыslopologayuщaya» (ya’ni «mazmunga ega») deb, uni asosiy va hamma dinlar
uchun umumiy sifatida e’tirof etadi. Bu funksiyasi odamni «biroz to’xtab, orqaga
nazar tashlash», «hayot mazmuni», «ruhni, jonni qutqazish» haqida uylashga vodor
qiladi. Irodasi kuchsiz odamlarga taskin beradi, ularning hayot qiyinchiliklarini
yengishga psixoterapevtik vosita bo’lib xizmat qiladi
2
. Dinni tadqiq etuvchilar uni
ma’naviy omil sifatida inson hayotiga mazmun baxsh etadi deb, ta’kid qilganlar
masalan, Z.Freyd ta’limotining davomchisi va keyinchalik uni tanqid qiluvchisi
Shveysariyalik psixolog K.Yung ham shu mavqyeidan turib, dinning funksiyasini
tushuntiradi. Uning fikricha din inson hayotini mazmunli qiladi, uning ko’nglini
ochadi, yorug’lik beradi, hayotdan bahramand bo’lishga undaydi, insonni narsalar
dunyosi ta’siridan, iste’molchilik hirsidan qutqazadi va bugun ham individlarni
kundalik hayotlarida ularni doimo himoya qiladi
3
. Mualliflar dinning madaniyatga
nisbatan funksiyasini – «ma’naviy» deb bayon etganlar. Yagona diniy mentalitet
madaniyatning asosini tashkil qilib, odamlarning tafakkuri va odobini,
1
Ильин В., А.Кармин, Н.Носович. Религиоведение. Спб, 2008, 35-б.
2
Ўша жойда. с.-36.
3
Юнг К.Р.Архитик и символ. М., 1992, с.-81.
21
munosabatini mehnati, turmush tarziga, ijtimoiy – siyosiy hayotga muayyan
qilgan. Diiny ibodatxonalarning ramziy tasviri, xristian cherkovlarining
simvolikasi, musulmonlarning madrasa, maqbara va masjidining mo’xtashamligi
va rangli go’zalligi odamlarda ulug’vorlik hissiyotini paydo qiladi, ularda
go’zallik, mukammallik, buyuklik va sehrlik haqida tafakkurini uyg’otadi, ruhiy-
hissiy ta’sir yetkazadi. Butun madaniyatning din zaminida integrasiyasi xususan
O’rta asrlarda kuchli ekanligi ma’lum. Shuningdek, G’arbda O’rta asrlarda
maktablar cherkov qoshida bo’lgan, kutubxonalar monastirlarda joylashgan eng
katta kitoblar xazinasi XII asrdayoq Praga monastirida edi, qo’lyozma kitoblarni
monarxlar ko’chirilgan, birinchi slavyan alifbosini monarxlar Kirill va Mifodiylar
tuzganlar (IX asr). Birinchi Universitet – Parijda badavlat ruhoniy Sorbonna
tomonidan bunyod etilgan. Me’morchilik inshootlarining bezatishida diniy
mavzular asosiy o’rin egallagan. Uyg’onish davrining Buyuk rassomlari – Rafael,
Mikelanjello, Leonardo da Vinchi, Rembrant, Andriy Rublev va boshqalar diniy
binolarning bunyodi va bezashida katta hissa qo’shganlar. Yevropada dastlabki
sahna asarlari misteriya va pastorale nomlanib, madaniyati syujetlarni aks etgan.
Diniy ibdoat va marosimlarning Yevropada musiqa va qo’shiq aytish bilan
o’tkazilishi, ibodatxonalarning haykallar va ikonalar bilan jihozi, musulmonlarning
Qur’on qiroati va ibodat qilishdagi chiroyli amallari dindor va g’ayri dindorlarga
chuqur ma’naviy-hissiy ta’sir yetkazadi.
Nemis sosiologi M.Veber dinning jamiyatga nisbatan munosabatini deb,
«Mirskaya funksiya» bayon qilib, uni uch tipini ko’rsatadi: Birinchidan, dunyoga,
hayotga moslashadigan dinlar – konfusiychilik, daosizm; Ikkinchidan, - hayotdan
uzoqlashga undaydigan dinlar – hinduizmiylik va buddaviylik; Uchinchidan, -
dunyoni o’ziga singdiruvchi dinlar – yahudiylik va nasroniylik. Dinlarning har
qaysi tipii hayotiy – dunyoviy funksiyasini o’ziga xos tarzda bajaradi. Ammo bu
dinlarning barchasi jamiyatda ijtimoiy tartibni saqlash va tashkillashtirish
maqsadida ma’naviy kuch omili bo’lib xizmat qiladi. Yagona e’tiqod kishilarni
22
birlashtiradi
1
. Islomda bu funksiyani amalda shariat – islom huquqiy – axloqiy
kodeksi bajaradi.
Dinning yana bir muhim funksiyasi – bu, uning birlashtiruvchiligida
(integrasion) funksiyasida namoyon bo’ladi. Har bir din o’ziga e’tiqod
qiluvchilarni o’z ta’limotiga amal qilishga undaydi. Ularni o’z ta’limoti doirasida
saqlashga harakat qiladi. Har qaysi din hamisha muayyan ijtimoiy, etnik va
ma’naviy hayotni o’z ta’sirida tutishga harakat qiladi. Bu ta’sirning
muntazamligini ta’minlash maqsadida xalqlarning ijtimoiy hayotiga, axloqiy
munosabatlariga, shuningdek, hatto adabiyoti va san’atiga ham ta’sir o’tkazadi.
Dinning integrasion funksiyasi o’tmishda ham, bugungi kunda ham ko’pgina
olimlarning diqqat markazida bo’lib kelgan. Darhaqiqat, har qaysi din unda e’tiqod
qiluvchilarni o’zining g’oyalari atrofida birlashtirishga harakat qiladi. Ikkinchidan,
zamon talabiga binoan va global muammolar yuzaga kelgani bilan dinlararo
integrasiya ham kuchayib bormoqda.
Dinning integrasion funksiyasi muhim ijtimoiy ahamiyatga ega. Bu sifat
turli tarixiy davrlarda, har qaysi dinda o’ziga xos tarzda namoyon bo’lgan.
Masalan, xristianlik yuzaga kelganda uning g’oyalari atrofida dastaval qullar va
kambag’allar o’z ruhiy ehtiyojlarini qondirish uchun muttahid bo’lganlar. Bu
integrasion jarayon Rim imperiyasining zodagonlarini ham asta – sekin o’ziga
tortgan. Bu hodisaning mohiyatini yaxshi fahmlangan imperator Konstantin 313 yil
xristianlikni saltanatning rasmiy davlat dini deb e’lon qilgan, o’zi ham uni qabul
qilgan. Xristianlik tufaydi Rim imperiyasi birlashgan va kuchli davlatga aylangan.
Keyinchalik O’rta asrlarda ko’pgina yevropa davlatlarida, 988 yili rusda ham
xristianlik yagona e’tiqodga aylangan, ya’ni o’zining tub ma’noda integrasion
funksiyasini bajargan va bugun ham keng ma’noda bajarib kelmoqda.
Yuqoridagi hodisani islom tarixida ham ko’rish mumkin. Uning vujudga
kelishi arafasida og’ir iqlim sharoitida yashovchi arab qabilalari parokandalikni
boshdan kechirganlar. Muhammad (s.a.v.) faoliyati tufayli ular yagona xudo Alloh
g’oyasi ostida muttahid bo’lganlar.
1
Ильин В., А.Кармин ва бошқалар. Религиоведение, с.-38.
23
Dinning integrasion funksiyasini tadqiq etib, uning jamiyat hayotida abadiy
qolishini
bashorat
qilgan
Fransuz
sosiologi
E.Dyurkgeym,
kapitalizm
sivilizasiyasining vujudga kelishiga xristianlikning protestantlik yo’nalishi va
uning axloqiy normalari turtki bo’lganini aytgan nemis sosiologi M.Veber katta
ilmiy ahamiyatga ega
1
.
Xristianlikning uchinchi, so’nggi yo’nalishi bo’lgan protestantlik (XVI asr)
katolisizmdagi ko’pgina ortiqcha diniy ibodat va ko’rsatmalarini isloh qilib,
indulgensiyadan voz kechib, diniy erkinlikni keng joriy etishga muvaffaq bo’ldi.
Natijada protestantlikni yoqlaganlarning soni ortib bordi, uning lyuteranlik (Martin
Lyuter nomidan), kalvinistik (Djon Kalvin) va anglikanlik cherkovlari vujudga
kelib jahon bo’ylab yoyilib ketdi. Protestantlik cherkovlari jamiyatda ro’y
berayotgan yangi burjua tartiblarni himoya qilardi va Yevropada Refermasiyaga
asos soldi.
Dinning jamiyat hayotida tutgan o’rni masalasi bilan ko’proq din
sosiologiyasi shug’ullanadi. Sosiologiya mavqyeidan turib dinning ijtimoiy
funksiyalari tadqiqi etishda din jamiyat hayotining ajralmas tarkibiy qismi,
odamlar uchun zarur ma’naviy-axloqiy kuch ekanligi nuqtai nazardan yondashadi,
uni ijtimoiy munosabatlarning vujud kelishi va rivojlanishining omili sifatida
tushuntiradi
2
.
Dinning ijtimoiy funksiyasi haqidagi ta’limotni funksiyaanalizm nisbatan
faol tadqiq etadi. Uning namoyandalaridan biri sosiolog E.Dyurkgeyn fikricha din
odamlarda ularning axloqiy umumiyligini anglashga yordam beradi, jamiyatni
barqarorligini ta’minlaydi. Barqarorlik integrasiya asosida dindorlar, dindor
bo’lmaganlar, ijtimoi guruhlar, institutlar, uyushmalar ittifoqi va hamkorligining
samarasidir.
Darhaqiqat, har bir din aloqa bog’lashlik funksiyasini bajaradi, ya’ni har bir
din o’z qavmlarining birligini, jamiyat va shaxsning o’zaro aloqada bo’lishini
ta’minlashga intiladi. Bunda u yoki bu dinga e’tiqod qiluvchi kishilarning o’z
1
Радугин F. Введение в религиоведение. М., «Центр», 2000, с.22.
2
Ўша жойда. 46-бет.
24
dinidagi boshqa kishilar bilan bog’liqlikda bo’lishi, urf-odat, marosim va
bayramlarni, ibodatlarni jamoa bo’lib bajarishi nazarda tutiladi.
Tadqiqotchilar dinning dunyoqarash, falsafiy funksiyasi ham mavjud deb
qayd etadilar. Bu vazifa – insonga yashashdan maqsad, hayot mazmunini, bu
dunyo va narigi dunyo masalalariga o’z munosabatini bildirib turishni o’z ichiga
oladi. Bundan tashqari, jamiyat, guruh va shaxs ma’naviy hayotining muayyan
sohasi bo’lgan din umuminsoniy axloq me’yorlarini o’ziga singdirib olgan, ularni
jonlantirilgan va hamma uchun bajarishi majburiy imperativ xulq-atvor qoidasiga
aylantirgan.
Dinshunos olim D.M.Ugrinovichning fikricha dinning ijtimoiy roli uning
turli davrlarda jamiyatda tutgan o’rni bilan belgilanadi, chunki zamon va jamiyatda
sodir bo’ladigan o’zgarishlarda din ta’sirining darajasi va mavqyei turlicha bo’lishi
mumkin. O’rta asrlardagi feodal jamiyatida din jamiyat hayotining hamma
soholarini o’z ta’siriga tutgan va ijtimoiy munosabatlarda diniy normalarni
qonunlashtirilgan. Osiyoning ayrim mamlakatlarida (Eron, Saudiya Arabistoni) din
avvalgidek odamlar hayotida mustahkam mavqyega ega. Kishilar xulq-atvori va
ijtimoiy institutlar faoliyatida ta’sir yetkazib turadi. Yevropa va Amerika
mamlakatlarida esa sekulyarizasiya jarayoni tufayli dinning roli o’zgargan. Din
jamiyatning ko’p sohalaridan xoli bo’lgan va faqat kishilar ma’naviy xatti-
harakatlarining sababini ifoda etuvchi omildir
1
.
Taniqli amerikalik faylasuf va sosiolog E.Fromm o’zining «Psixoanaliz va
din» nomli asarida dinning ijtimoiy roliga har tomonlama yondashib, uning
gumanistik va avtoritar tamoyillariga e’tibor bergan. Birinchisiga dastlabki
buddaviylik, daosizm va Isoi Masehning ta’limotini taaluqli deb topgan. Uningcha,
Budda xudo emas, balki ulug’ ustozdirkim «Uyg’onib», ison borligining haqiqatini
birinchi bo’lib anglagan. U g’ayri tabiiy kuch nomidan emas, balki aql nuqtai
nazaridan har bir kishiga murojaat qilib, o’qtiradiki o’z aqlu farosati bilan
haqiqatni bilishiga shaxsan intilsin. Shu bois, Nirvana konsepsiyasi ojiz va
gunohkor odam holati bo’lmasdan, insonning to’liq uyg’ongan, o’zligini anglagan
1
Угринович Д.М. Введение в религиоведение. М., 1985, с.-55.
25
holati hisoblanadi. Shuning uchun, buddaviylikda ilohiylikdan ko’ra, insoniylik
tamoyillari kuchliroqdir
2
.
Dinning insonparvarlik (gumanistik) tamoyili yoki funksiyasi, shubhasiz
insonni ma’naviy-ruhiy shakllantirish orqali amalga oshadi. Bu jihatdan islom
ta’limoti ham o’zining insonparvarlik tamyoili bilan jahon dinlari tizimida alohida
mavqyega ega. Islomning gumanistik tamoyili uning muqaddas kitobi Qur’oni
Karim va hadisda ifodasini topgan. Islom, uning gumanistik g’oyalari inson va
jamiyatni ma’naviy poklanishiga yo’l ochadi. Zero, uning ta’limotida ezgulik va
insoniylikka da’vat etuvchi, inson ruhiyatiga ta’sir qiluvchi boy va sermazmun
o’gitlar bisyor. Jumladan, Yurtboshimiz I.A.Karimov islom dini haqida bunday
deb yozgan edilar: «Islom dini… biz uchun ham imon, ham axloq, ham diyonat,
ma’rifat ekanligini unutmaylik. Ana shu ma’rifatni kishilarimiz jon-jon deb qabul
qiladilar va yaxshi o’gitlarga amal qiladilar. Mehr – oqibatli, nomusli, oriyatli
bo’lishga, izzat-ehtirom tushunchalariga rioya etishga harakat qiladilar. Din xalq
ma’naviyatining, ma’rifatining yuksalishiga katta hissa qo’shib kelgan ekan,
bugungi davlatchiligimiz haqida so’z yuritganda, rejalar tuzganda dinni, eng
avvalo, ham milliy, ham umuminsoniy qadriyat sifatida e’tiborda tutishimiz
kerak»
1
. Mana shu ma’noda islom dini tarixiga nazar tashlasak, ko’ramizki, «bu
dinni anglash, uni tushunish, tushuntirish, targ’ib va pokligini saqlash borasida
asrlar mobaynida ko’p-ko’p bahs-munozara va tortishuvlar, hatto jangu-jadallar
ham bo’lib o’tganligini ko’ramiz» - deb ta’kidladi I.A.Karimov Imom Motrudiy
tavalludining 1130 yilligiga bag’ishlangan tantanali marosimda so’zlagan nutqida.
Darhaqiqat, islom dinining ta’limoti insonparvarlik mohiyatiga ko’ra, insonning
hayoti va taraqqiyotini yaxshilash, poklik sari, adolat sari yo’naltirishda, odamlarni
millati, tili, dinidan qat’iy nazar, o’zaro ahil, bahamjihat, mehr-oqibatli bo’lib
yashashga da’vat etadi.
Islom dining mintaqamiz xalqlari hayotiga kirib kelishi islom
qadriyatlarining odamlar ongi va shuuri, turmush tarzidan o’rin olishi bilan shaxs
2
Иқтибос юқорида келтирилган А.Радугин китобидан, 57-бет.
26
ma’naviyatining shakllanishi va yuksalishida yangi bosqichni boshlab berdi.
Chunki «.. Din o’z mazmuni mohiyati bilan azaldan jamiyat taraqqiyotiga,
kishilarning tafakkuri va ma’naviyatiga, shu jamiyatga xolisona xizmat qiladigan
ma’naviy komil insonlarni tarbiyalashdek sharafli ishga xizmat qilib kelgan»
1
.
Qayd qilish joizki jamiyatda integrasion jarayon va barqarorlik, totuvlikni
saqlash bilan birga ayrim tarixiy davrlarda jamiyat taraqqiyotining sustlashiga,
nizolar kelib chiqishiga, odamlar hayotini xavf ostida qolishiga ham sabab bo’lgan.
Bunga tarixda sodir bo’lgan Salib yurishlari, Fransiyadagi diniy urushlar
(XVI) va «Varfolomey kechasi» - gugenotlar (protestantlar) qirg’ini,
hinduiylikdagi odamlarni kastalarga bo’linishi, yaxudiylikning yahudiy millatini
xudo nazarida tushgan millat deb e’lon qilinishi, shuningdek, hozirgi
fundamentalizm va eskterimizmning xavfsizlikka tahdidi kabi hodisalar misol
bo’la oladi. Ammo ravshanki bu harakatlar dinning haqiqiy
mohiyati
bo’lmasdan, ayrim diniy tashkilotlar va ashaddiy aqidaparastlarning qora niyatilari
va manfaatlari bilan bog’liq hodisadir.
XX asrning oxirgi choragida Markaziy Osiyo xalqlarining siyosiy, iqtisodiy-
ijtimoiy va ma’naviy hayotida ulkan o’zgarishlar sodir bo’lib, mustaqil davlatlar
hamdo’stligi vujudga keldi. Bunday sharoitda xalqaro miqyosida dinlarning
faollashuvi, ularning siyosiylashib borishi bilan bir qatorda, turli diniy
konferensiyalarning insoniyat ma’naviy boyligi ekanligidan foydalanadigan,
hokimiyat uchun kurashda qurol sifatida ishlatishga urunuvchi turli diniy
haarkatlar yuzaga kela boshladi. Ular o’z g’oyalarini dindorlarga tez singdirish
yo’llarini axtarib, ham siyosiy, ham ma’naviy jihatdan turli diniy konfessiyalar
o’rtasida qarama-qarshilikni keltirib chiqarish bilan cheklanmasdan, so’iqasd va
terror usullarini qo’llanadilar.
O’tgan davr ichida turli ekstremistik diniy uyushmalar milliy
xavfsizligimizga, xalqimiz va davlatimiz borqarorligini buzishga harakat qilib
ko’rdilar.
1
Уватов У. Иймон нури. Т., «Ёзувчи», 1996, 4-бет
27
Bunday harakatlarni boshqaradigan siyosiy kuchlar, diniy tashkilotlar va
ularning missionerlari, guruhlar mavjud bo’lib, goh yashirin, goh oshkora faoliyat
ko’rsatadilar. Keyingi yillarda terrorizm va diniy eksterimizm bir-biri bilan
qovushib ketdi ham. «Islom bayrog’i ostida ro’y berayotgan hodisalar g’oyat
xilma-xil, ko’pqirrali, ba’zan ziddiyatli va hatto qarama-qarshi qutbli ekanligiga
qaratmoqchiman», - deb yozadi I.A.Karimov «O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida»
nomli asarida va shu kabi hodisalarni asl mohiyati va maqsadlarini ko’rsatadi
1
.
O’zbekiston hukumati terrorchilik va uning diniy eksterimizm shaklidagi
noxush hodisalarni o’z vaqtida oldini olish va mamlakatda tinchlik va barqarorlikni
saqlash maqsadida zaruriy chora tadbirlarni amalga oshirdi
2
.
O’zbekistonda tashrif buyurgan Amerika Oliy Islom Kengashining raisi
Shayx Muhammad Hishom Qabboniy shunday aytgan edi: «… Islom dini
birodarlik, mehr-muhabbat va rahmdillik dini bo’lib, terrorchilik buzg’unchilikning
har qanday ko’rinishini rad etadi va keskin qoralaydi. Bugungi kunda namoyon
bo’layotgan diniy niqobdagi terrorchilik va turli buzg’unchilik xatti-harakatlarini
islom nomidan gapirib, yovuz maqsadlarini oqlashga o’rinishdan o’zga narsa
emas»
3
.
Dinning yana bir muhim funksiyasi – bu uning boshqaruv, odamlar
o’rtasidagi munosabatlarni, turmush tarzini tartibga solish va nazorat qilishdan
iborat. Din axloqiy va normalarga rioya qilishni talab qiladi va dindorlarni yaxshi
fazilatli bo’lishga, diyonatli bo’lishga da’vat etadi. Jamiyat, guruh va shaxs
ma’naviy hayotining muayayn sohasi bo’lgan din umuminsoniy axloq ma’yorlarini
o’ziga singdirib olgan, ularni jonlantirgan va hamma uchun majburiy xulq-atvor
qoidalarsiga anlantirgan. Odamning odamlar bilan hamkorlikda, muloqotda, do’st
bo’lib yashashiga ko’maklashgan va hamon ko’maklashib kelmoqda. Shuning
uchun dinda xususan, jahon dinlari – buddaviylik, xristianlik va islom
ta’limotlarida odob-axloq muammolari juda katta o’rin olgan. Bejis emaski keyingi
yillar dinshunosligida jahon dinlarini «ma’naviy dinlar» («duxovnыye religii») deb
1
Каримов И.А. Хавфсизлик ва барқарорлик тараққиѐти йўлида. Т.6, Т.: «Ўзбекистон», 1998, 34-бет.
2
Ўзбекистон Республикасининг 2000 йил 15 декабрда қабул қилинган «Терроризмга қарши кураш қонуни,
2004 йил 30 апрель мазкур қонунга ўзгартишлар киритди ва 06.07.2004 йил кучга кирди».
3
«Халқ сўзи» газетаси, 10 октябрь 2000 йил.
28
ataganlar. Shu sababdan din asrlar davomida odamlar ongida ma’naviy qadriyat
sifatida singib, jamiyat uchun zarur bo’lgan. Shuning uchun dinni qattiq qilgan.
B.Spinoza, dinga umuman ishonmagan buyuk Volter dinni jamiyat va insonlar
uchun zarurligini e’tirof etganlar.
Diniy ko’rsatmalar va muqaddas axloqiy qoida va talablar dindorlar
tomonidan uzoq yillar davomida yaxlit holda qabul qilindi va jamiyatda odamlar
munosabatini tartibga solishga xizmat qilmoqda.
IX asrdan IV asrga qadar tuzilgan «Avesto» diniy mazmunda bo’lishiga
qaramay, ma’naviy-axloqiy o’git va tartib qoidalarni bajo keltirishni insonning
muqaddas burchi deb e’lon qiladi.
Biroq zardushtiylikda axloqiy tushunchalar insoniy tus berilgan obrazlar
shaklida bayon qilinadi. Zardushtiylik ta’limotiga ko’ra «iymonli kishi o’g’rilik va
tolonchilikdan, o’zgaralarning mol-mulkiga ko’z olaytirishdan, birovning haqqiga
xiyonat qilishdan tikiladigan komil insondir. Tanalaringizga nisbatan qalbingiz
haqida ko’proq qayg’uring, ya’ni avvalo ma’naviy dunyoning musaffo bo’lsa,
moddiy turmushingiz ham yaxshilanib boraveradi, deydi Ahuramazda o’z
o’gitlarida»
1
.
Zardusht o’z ta’limotida qabilalar o’rtasidagi nizolarning oldini olish, adolat
o’rnanish, g’ayriinsoniy urf-odatlarga, qon to’kilishiga yo’l qo’ymaslik kabi
illatlarni bartaraf qilish bilan ezgulik ishlarni amalga oshirishni maqsad qilib olgan.
«Yaxshi niyat, yaxshi so’z, yaxshi amallar» shioridan ma’lumki zardushtiylik
qadim zamondan oliy ma’naviy qadriyatlarni turli xalqlar ongiga singdirib
kelmoqda.
Zardushtiylik ta’limotiga binoan dunyoni azaliy ezgulik bag’riga
qaytarishning birdan-bir yo’li – bu, pok hayot, halol mehnat, yaratuvchilik,
yovuzlikni qalbidan chiqarib tashlash, iymon – e’tiqodli bo’lish, yetim-yesir va
miskinlarga yordam berish hamda yaxshi niyat va yaxshi so’z edi.
Tuproq, suv, havoni bulg’ash, ifloslantirish, eng og’ir gunoh deb
belgilangan. Zardushtning xususan, «tarbiya hayotning eng muhim tayanchi bo’lib
1
Oqmurodov T. Din va hurfikrlilik tarixi. T., «O’qituvchi», 1995, 54-bet.
29
hisoblanishi lozim, - deb o’qtiradi. Bolalarni nafaqat jismonan barkamol, ayni
paytda, ma’naviy jihatdan pok, xush axloqli bo’lishi masalasi ham alohida o’rin
tutadi. Ma’naviy – axloqiy tarbiyada bolalarning mehnatsevar, kasb-hunar egasi
bo’lishiga, mehnatga inson kamoloti va axloqiy sog’lomligining manbai deb
qarashga katta urg’u berilgan. Bularsiz inson rohat-farog’at hayot kechira
olmaydi., ezgulik va yaxshilik ishlarining sohibi bo’la olmaydi. Ana shu axloqiy
tamoyillar bu dinning keng yoyilishiga yo’l ochib berdi.
Zardusht yashagan zamon urug’-qabilachilik munosabatlari yemirilayotgan,
uning o’rnida dastlabki davlatchilik asoslari qaror topayotgan davr edi. Biroq
mahalliy-qabilaviy diniy e’tiqodlar jamiyat taraqqiyotidagi bu yangi bosqichning
to’la qaror topishiga to’sqinlik qilmoqda edi. Bundan tashqari, zardusht yashagan
murakkab davrda o’lkaning turli qabilalarini birlashtirish va ularni ilk
markazlashgan davlatchilik g’oyasi atrofida uyushtirish ham zaruratga aylangan
edi. Bularning barchasi jamiyat uchun yangi mafkuraga muhtojlikni vujudga
keltirgan. Bu muhtojlikni hammadan ko’proq donishmand Zardusht anglab yetgan
edi. U inqirozdan qutulish, xalqlar, qabilalarni birlashtirib, yagona davlatchilikka
erishishning birdan-bir yo’li yangi din bo’lishi zarurligini anglab yetdi.
Zardushtiylik ta’limoti o’zining ezgulik va insonparvarlik g’oyalari tufayli
nafaqat O’rta Osiyo va Eron, balki ko’pgina boshqa hududlarga ham yoyildi. Buni
taniqli G’arb olimlari e’tirof qilganlar. Jumladan fransuz olimi Jan Dyushe yozadi:
«Osiyoning barcha farzandlari ichidan G’arb birinchi o’rinda Zardushtni o’ziga
ma’naviy ustoz qilib tanladi. Uning g’oyalari ISO Masih ta’limotidan ilgari
Yunonistonni boyitgan ed. Zardushtni Platon ham bilar edi. Budda va
Konfusiylarning ovozlari Yevropaga yetib kelishi uchun ko’p vaqtlar kerak bo’ldi.
Shu sababli Zardusht G’arbda Qadimgi Osiyoning yagona donishmandi bo’lib
qoldi»
1
.S.F.Oldenburg esa zardushtiylik o’z davrining «eng oqilona dinidir», deb
e’tirof etadi, Yu.A.Rapoportning fikricha «Zardushtiylik o’tmish dinlarining eng
kuchlilaridandir. Uning buddaviylik, xristianlik va islomga ma’lum darajada ta’siri
bor». (yuqoridagi asar, 32-bet) Darhaqiqat, zardushtiylik zamon talabini,
1
Jo’rayev U., I.Saidjanov. Dunyo dinlari tarixi. 33-bet.
30
odamlarning ma’naviy ehtiyojini to’la qondirgan dinlardan hisoblanadi. Uning
ta’limoti kelajakka ishonch bilan qarashni targ’ib etadi va insoniyat tarixida muhim
o’ringa ega bo’ldi.
Dinning boshqaruv va jamiyat hayotini tartibga solish (regulyativ)
funksiyasi xususan konfusiychilik dinida o’ziga xos tarzda namoyon bo’lib kelgan.
Xalqni mavjud tartib-qoidalarni rioya va hurmat qilish ruhida tarbiyalash
konfusiychilik dinining asosiy maqsadi edi. Aslida bu falsafiy ta’limot bo’lib,
milodning boshlarida uning asosida Xitoyda konfusiychilik dini vujudga keldi
1
.
Konfusiychilik ta’limoti markazida inson, uning aqliy va ma’naviy qiyofasi,
olamdagi hamda jamiyatdagi o’rni, vazifasi kabi muammolari turadi. Chunki,
jamiyatning qanday bo’lishi insonlar xatti-harakatiga ko’p bog’liqdir. Shu bois
Konfusiy kamolotga yetish inson idealini (UZYuN-UZ) yaratgan va birga
fuqarolar ana shu ideal insonday bo’lishga intilishi zarur deb hisoblagan. Konfusiy
tasavvur etgan ideal inson eng muhimi ikki fazilat-insonparvarlik va o’z burchini
his etishga ega bo’lishi lozim edi
2
. Insonparvarlik deyilganda – odamiylik, rahm-
shafqatli bo’lish, o’zaro bir-biriga yordam berishga tayyor turish, kamtarlik,
adolatli bo’lish, qadr-qimatni hurmatlash, beg’arazlik, insonlarga mehr-muhabbat
kabilar tushunilgan.
Burchni his etish deyilganda esa – bilimga intilish, o’tmish meroslarini,
marosimlarini hurmat qilish, sadoqatli, ochiq ko’ngilli bo’lish kabilar tushunilgan.
Shuning uchun burchni his etish masalasiga axloqiy majburiyat, deb qaralgan.
Konfusiychilikning ideal inson ta’limoti ayni paytda, o’z ichiga «munosib
fuqaro» tushunchasini ham oladi. «Munosib fuqaro» deb, har tomonlama an’anaviy
va axloqiy komil inson tushuniladi. Ideal inson to’g’rsidagi ta’limot Xitoy
jamiyatining barqarorlashuvida, Xitoy xalqi mentalitetining shakllanishida juda
katta ijobiy ta’sir yetkazgan. Bu ta’limotga ko’ra jamiyat barqarorligini,
taraqqiyotini faqat axloqli va ma’naviyati yuksak shaxslar ta’minlaydi.
1
Jo’rayev U., I.Saidjanov. Dunyo dinlari tarixi. 60-бет.
2
O’sha joyda. 62-бет.
31
Konfusiychilik davlat hokimiyatiga yuqori malakali, o’z vataniga sadoqatli, o’z
vazifasini vijdonan bajaradigan amaldorlar zarur deb hisoblaydi.
Konfusiy ta’limotiga binoan davlat ishlarida qabul qilinadigan bo’lajak
mansabdorlarning ijtimoiy kelib chiqishinidan qat’iy nazar, birinchi o’rinda
qobiliyat va etikasi qo’yilishi zarur hisoblanadi. Konfusiychilik Xitoy xalqining
ongiga urf-odatiga, turmush tarziga butun singib ketgan, boshqa qo’shni Janubiy
Osiyo mamlakatlariga ham ta’siri bor. Shuning uchun taniqli sharqshuno olim
L.S.Vasilyevning Xitoy diniy hayoti, jumladan konfusiychilik integrasion kuchi
haqida yozganlariga ko’ra, bu ta’limot yuqori ahamiyatga ega. Unda butun Xitoy
xalqining milliy madaniyati, ruhiyati, dunyoqarashi, e’tiqodi jamiyat oldidagi
burchi ifodasini topgan. Konfusiychilik ijobiy ta’sirini o’zida singdirgan Uzoq
Sharq va Janubiy – Sharqiy Osiyo mamlakatlari bugungi taraqqiyoti darajasi bilan
dunyoni hayratga solgan
1
.
Shuni ham qayd qilish joizki fanda axloqiy qadriyatlar dinniki emas, axloq
diniy tasavvurlardan oldin paydo bo’lgan va o’z paydoishi jihatidan insoniy hodisa
degan qarashlar ham mavjud. Darhaqiqat, «Ilm-fan axloqqa tarixiy hodisa sifatida
qaraydi. Chunki axloqiy tartib-qoidalar minglab yillar davomida insoniyat
jamiyatining rivojlanishi insoniy munosabatlarning taraqqiyoti jarayonida yaratildi.
Shu bilar birga jamiyat taraqqiyotining muayyan bosqichida tarixiy hodisa sifatida
paydo bo’lgan din jamiyatda yuzaga kelgan axloqiy tartib-qoidalarga jiddiy ta’sir
ko’rsatadi»
2
. Har holda mualliflarning e’tirof etilishicha, jamiyat tomonidan qabul
qilingan va o’zlashtirilgan, foydali bo’lgan axloqiy tartib-qoidalar, garchi diniy
aqida sifatida bo’lsa ham, shu jamiyat hayotidagi ijobiy hodisadir.
Din umuminsoniy va milliy qadriyatlarni saqlab qolish hamda avloddan-
avlodga yetkazish ishiga yordam berib kelgan va bugun ham odamlarga hayotdagi
muammo va qiyinchiliklarni yengib o’tishda ruhiy kuch-quvvat bag’ishlab
kelmoqda. Din-ming yillardan beri odamlarda ishonch hissini, ertangi kunga umid
hissini mustahkamlab kelmoqda. Prezidentimiz I.A.Karimov hozirgi zamonda
1
Васильев Л.С. История религий Востока. М., 1999, 309-бет.
2
Бозоров О., А.Худойқулов. Ахлоқий қадриятлар ва ислом, 13-бет.
32
dinning insoniyat hayotidagi ahamiyati haqida bunday degan edilar: «Insoniyat
murakkab jarayonni boshidan kechirayotgan hozirgi davrda dinning turli xalqlar
o’rtasida muloqot o’rnatish, ularni ma’naviy va jihatdan yaqinlashtirish, zulm va
zo’ravonlikka qarshi birgalikda kurashga da’vat etish borasidagi ahamiyati
beqiyosdir».
Shundan qilib, ma’naviy-ruhiy qadriyat sifatida dinning jamiyat hayotida
tutgan o’rni uning funksiyasi ko’p qirralidir. Inson o’zining tub mohiyati bo’lmish
ma’naviyligi bilan o’zga jonzotlardan farq qiladi. Buning uchun insoniyat
ma’naviyligining bosh negizi bo’lmish diniy ta’limotning insoniy tamoyillariga
nazar tashlashi lozim. Chunki «Din odamzotni hyech qachon yomon yo’lga
boshlamaydi. Din bu dunyoning o’tkinchi ekanini, oxiratni eslatib turadi, odam
bolasini hushyor bo’lishga, harom yo’llardan uzoq yurishga, yaxshi bo’lishga,
yaxshi iz qoldirishga undab turadi»
1
– deb yozadi I.A.Karimov.
1
Iqtibos qorida ko’rsatilgan «dunyo dinlari tarixi»dan keltirilgan, 9-b.
33
Do'stlaringiz bilan baham: |