Мавзу: Кириш

4.3. Қоғоз пуллар

Тарихий манбаларда қоғоз пуллар дастлаб Хитойда ХII асрда чиқарилган деб кўрсатилади. Лекин, тарихий маълумотларга асосан Бухоро давлатида 700 – йилларда муомалага кумуш тангалар чиқарилгунга қадар, қоғоздан пул сифатида фойдаланилган экан.

Қоғоз пуллар Европа ва Америкада ХVII-ХVIII асрларда чиқарилган.
Қоғоз пуллар деб, ҳукумат томонидан бюджет тақчиллигини қоплаш учун чиқарилган, муайян курси белгилаб қўйилган пул белгиларига айтилади. Дастлаб қоғоз пуллар маълум миқдордаги олтинни ўзида ифодалаган, яъни олтин билан таъминланган. Аста – секинлик билан қоғоз пулларни олтин билан таъминлаш даражаси пасайиб борган ва ниҳоят бекор қилинган.
Қоғоз пуллар мамлакат Молия вазирлиги ёки Марказий банки томонидан чиқарилади. Улар ўз табиатига кўра қадрсизланишга, яъни инфляцияга мойил бўлади.
Пул муомалага товар айланиши эҳтиёжига қараб чиқарилиши лозим. Амалда эса, қоғоз пуллар бундан ташқари бюджет тақчиллиги ва давлатнинг бошқа ҳаражатларини қоплаш учун ҳам чиқарилади. Натижада, муомалада товарлар билан таъминланмаган пул пайдо бўлади. Бу ўз навбатида нарх-навонинг ўсиши, яъни пулнинг қадрсизланишига олиб келади.
Собиқ СССР даврида муомалага ҳукумат томонидан чиқарилган 1, 3, 5 рубллик хазина билетлари амалда бўлган.

Ҳозирги даврда хазина билетлари кўринишидаги қоғоз пуллар жаҳондаги 10 мамлакатда – АҚШ, Ҳиндистон, Индонезия ва бошқаларда сақланиб қолган, холос.

Муомалага қоғоз пулларнинг чиқарилиши натижасида уларни қалбакилаштиришдан ҳимоялаш муаммоси пайдо бўлади. Ҳозирги қоғоз пуллар турли даражада ҳимояланган. Улар махсус олий нав қоғоздан қилинади, қоғоз орасига ёруққа тутилганда кўринадиган белгилар ишланади. Қоғоз пул бетини қоплайдиган мураккаб суратлар, ёзувлар, майда тўр безаклар чизилади. Пул тайёрлашда махсус бўёқлардан ва кимёвий элементлардан фойдаланилади.
Масалан, Англияда пул тайёрлашда қоғозга юпқа, эгилувчан металл ип ёпиштириб, пресслаб юборилади, сув белгилари чизилади. Япония иеналарини тайёрлашда эса, нусха кўчириш аппаратларида чиқариб бўлмайдиган махсус бўёқлар ишлатилади. Канада пулларидаги бўёқлар турли томонлардан қаралганда, ўз рангларини ўзгартириб туради.
Қуйида АҚШ долларини ҳимояланиши чораларини кўриб чиқамиз: