Мавзу: инглиз ва ўзбек тилларида род (gender жинс) семантикасининг ифодаловчи воситалар қиёсий таҳлили ва таржима муаммолари

III БОБ. ИНГЛИЗ ТИЛИДА ЖИНС (РОД) КАТЕГОРИЯСИНИ ЎЗБЕК МАКТАБЛАРИДА ЎҚИТИШ МЕТОДИКАСИ

Бугунги кунда ер юзида истиқомат қилаётган барча инсонлар кўп кутбли, серқирра дунёнинг жуда тез ўзгариб бораётганининг нафақат гувоҳлари, балки жаҳон маданияти, фани ва техникасининг ривожланиб, тараққий этиб бориши каби мураккаб ва узлуксиз жараёнларнинг ҳам бевосита иштирокчиларидирлар. Шундай қилиб, жаҳон цивилизацияси ривожланишининг ҳозирги авжи, Ўзбекистон буюк неъмат истиқлолга эришиши, унинг жаҳон ҳамжамияти мамлакатлари томонидан мустақил, суверен давлат сифатида тан олиниши, дунё миқёсида рўй бераётган чуқур ижтимоий – сиёсий, иқтисодий, илмий техникавий ва маънавий – маданий ўзгаришлар, шунингдек, жаҳон миқёсида навқирон ўзбек давлати обрўсининг беқиёс ортиб бораётганлиги, мустақил Ўзбекистоннинг жаҳон ҳамжамиятига тенг ҳуқуқли аъзо бўлиб қўшилиши ҳозирги замон филолог, социолог ва методист олимлари олдига тил ва жамият ўртасидаги ўзаро янги алоқалар ва муносабатларни илмий жиҳатдан чуқур ўрганиш масаласини кўндаланг қилиб қўймоқда.

Мамлакатимизда ҳаётнинг барча жабҳалари бўйича олиб бораётган изчил ислоҳотлар ўзининг самарасини бериб келмоқда. Қайси соҳани олманг, унда тубдан ўзгаришлар ва янгиликлар жой олмоқда, шунингдек, янгича иш услублари ва илғор технологиялар билан ишлаш ҳаёт тарзига айланиб бормоқда.
Шу нуқтаи назардан олганда таълим ва тарбия соҳасида ҳам амалга оширилган бир қатор муҳим ислоҳотлар ва қўлланилаётган янги услубий технологиялар маорифимизнинг ҳам шакли, ҳам мазмуни моҳиятини тубдан ўзгартириб юборганининг гувоҳимиз. Бу ерда гап “Таълим ҳақидаги Қонун” ва “Кадарлар тайёрлаш миллий дастури” ҳақида кетаётганига шак-шубҳа йўқ, чунки бу икки инқилобий аҳамиятга эга бўлган хужжатнинг асл моҳияти таълимни тубдан ўзгартириш, уни жаҳон андозалари талаблари даражасига кўтариш ва рақобатбардош замонавий, ижодкор ва изланувчан кадрларни етиштириб чиқаришдир.
Ҳозирги пайтда мамлакатимизда чет тилларни ўрганишга ва уларни ўқитишга катта эътибор қаратилмоқда, чунки бугунги кунда жаҳон ҳамжамиятида ўзининг муносиб ўрнига эга бўлишга интилаётган мамлакатимизда фуқароларнинг чет тиларни бқори савияда билиши муҳим аҳамиятга эга, зеро, бизнинг халқимиз, ўзининг буюк келажагини чет эллик мутахассислар билан бўладиган ҳамжиҳатликда ва ҳамкорликда кўрадилар. Кўриниб турибдики, буюк келажагимизни чет эллар билан бўладиган алоқаларсиз, шунингдек, чет эллар билан бўладиган алоқаларни эса чет тилларсз тасаввур қилиш қийин. Демак, чет тилларни ўрганиш, ўрганганда ҳам жаҳон андозаларига мос равишда ўрганиш бугунги куннинг энг долзарб масалаларидан бири бўлиб қолмоқда.
Шу нуқтаи назаридан олиб қаралганда, юртбошимизни, айниқса, ўсиб келаётган умидли ёш авлодни хорижий тилларга ўқитиш умумдавлат аҳамиятига эга бўлган муҳим вазифага айланди, чунки ҳозирги пайтда ўз мустақил юртининг ва захматкаш халқининг ҳақиқий фидойиси бўлган, киндик қони тўкилган она юрти ва жаҳон ҳамжамияти мамлакатлари тақдираг бефарқ бўла олмайдиган ҳар бир замонавий ва ўқимишли фуқаронинг нуфузли хорижий тиллардан бирини яхши билишлиги унинг ижтимоий сиёсий ва маънавий маданий ҳаётда керакли дунёвий билимларни чуқур эгаллашида катта аҳамиятга молик фазилатларидан бирига айланганича ҳеч шак шубҳа йўқ.
Бу борада ҳозирги пайтда жонажон, хур юртимизда замонавий хорижий тилларни узлуксиз чуқур ўрганиш ҳамда уларни жахон андозалари талабларига мос келадиган қилиб, сифат жиҳатдан янгича, ноанъанавий усуллар, жумладан, интерфаол методлар асосида ўқитишга алоҳида аҳамият берилмоқда, чунки президентимиз Ислом Абдуғаниевич Каримов таъбири билан айтганда, “бугун жаҳон ҳамжамиятидан ўзига муносиб ўрин эгаллашга интилаётган мамлакатимиз учун, хорижий шериклари билан ҳамжихатликда, ҳамкорликда ўз буюк келажагини кўраётган халқимиз учун хорижий тилларини мукаммал билишнинг аҳамиятини баҳолашнинг хожати йўқдир”.
Гап шундаки, бугунги кунга келиб, анъанавий ўқитиш усуллари ва шарт шароитлари эскириб, замонавий ҳаёт талабларга тўлиқ жавоб бера олмай қолди, уларнинг ўрнини аста кесик ноанъанавий илғор усуллар, замонавий педагогик технологиялар (интерфаол методлар) ва замонавий ахборот технологияларидан кенг фойдаланишни тақозо этадиган ўқитиш усуллари эгалламоқда.
Шундай қилиб, бизнингча, бугунга келиб ўрта ва олий мактаб ўртасидаги таълимий ва тарбиявий алоқаларнинг узвийлиги ва узлуксизлигини, ўқувчилардаги дунёвий билимларга қизиқиш ва иқтидор-бардавомлигини тўла таъминлаш, бу алоқаларнинг янги шакл шамойиллари ва тамойилларини ишлаб чиқишни кундалик ҳаётнинг ўзи тақозо қилмоқда. Асосий билим бешиги ҳисобланувчи нафақат ўрта мактабнинг, балки олий мактабнинг ҳам нуфузи янада ошириш, уларда берилаётган таълимнинг узвий ва узлуксизлигини, энг муҳими иқтидор узлуксизлигини кафолатлаш пайти келди.
Ўқув муассасаларимизда хорижий тилларни ўқитишда дунёнинг маорифи ривожланган ва ривожланиб келаётган мамлакатларида анча вақтдан бери кенг миқёсда ва муваффақиятли қўлланиб келинаётган таълимнинг обдон ишлаб чиқилган намунавий ўқув дастурлари, режалари, илғор методлари, шунингдек замонавий педагогик технологиялари ва замонавий ахборот технологияларининг кам қўлланилаётганлиги, ҳали хам анъанавий ўқитиш методларнинг жойларда қўлланилиб келаётганлиги кузатилмоқда, ваҳоланки бу маънода мамлакатимиз ўқув муассасаларида хорижий тиларни жахон андозаларига мос келадиган методикага асосланиб ўқитилиш ҳал қилувчи аҳамиятга эга эканлиги бугун аниқ ва равшан бўлиб қолди.
Шу ҳаётий эҳтиёждан келиб чиққан ҳолда хорижий тилларни ўқитишнинг миллий хусусиятларимизни ҳисобга олган замонавий методикасини яратиш ва уни кундалик ҳаётга тадбиқ этишдан кўзланган асосий мақсад жаҳон андозалари талабларига жавоб бера оладиган, хорижий тилни мукаммал ўзлаштирган юқори малакали ва етарли касбий маҳоратга эга бўлган, мазкур соҳанинг чет эллик мутахассисларига рақобатбардош бўла оладиган хорижий тил ўқитувчиларини тайёрлашдир. Бундай методикага асосланиб хорижий тиллар бўйича таълим олган битирувчи филолог ўқитувчи сифатида қуйидаги билим ва кўникмаларга эга бўлиши назарда тутилади:
1) Умум жаҳон стандартларига (ваҳоланки жаҳон Европа стандарти қабул қилинган) кўра Сертификат 1 даражасида инглиз тилида тинглаб, ўқиб тушуниш, гапириш ва ёзиш кўникмаларига эга бўлиши ҳамда тил ҳақидаги билимларнинг педагогик аҳамияти ҳақида тушунчага эга бўлиши;
2) Инглиз тилининг халқаро мулоқотдаги роли ҳақида аниқ тасаввурга эга бўлиши.
3) Тил ўрганиш жараёнлари ҳақида амалий билимларга эга бўлиши.
4) Ўқув материалларини танқидий таҳлил қилиш, баҳолаш, маҳаллий шароитга мослаштириш ва янгиларини ярата олиш кўникмаларига эга бўлиши;
5) Дарслар кетма – кетлигини режалаштириш ва олиб бориш маҳоратига эга бўлиши, узвийлик ва иқтидор узлуксизлигини таъминлай олиши.
6) Тил ўқитишдаги турли ёндашувлар ҳақида билимга эга бўлиши ва тил ўқитилаётган ва ўрганилаётган шароитга қараб тўғри қўллай олиш кўникмаларига эга бўлиши.
7) Ўқувчилар билимини баҳолашнинг турли шакл ва методлари ҳақида тасаввурга эга бўлиши керак.
Шундай қилиб, хорижий тилларни ўқитишнинг янги замонавий методикаси ўзининг шакли шамойили ва мазмун моҳияти билан ўқув муассасаларида хорижий тил ва адабиётни жаҳон андозаларига мос келувчи усуллар асосида ўқитилишини тақозо этади, қолаверса, бундай методика тегишли фанлар бўйича замонавий дарслик ва ўқув қўлланмаларнинг яратилишини, ўқув жараёнининг замонавий педагогик технологиялар ва замонавий ахборот воситалари билан тўлиқ таъминланиши, уларнинг мунтазам ва самарали қўлланилишини, шу жумладан ўқув жараёнини илмий-услубий асосда ташкил этиш, бошқариш ва эгалланаётган малака ва кўникмаларни муназам назорат қилиш ҳамда уларни оқилона, холис баҳолашни ҳам талаб этади.
Бугунги кунда республикамизнинг барча профессор-ўқитувчилари, педагог-методистлари ва тилшунос-олимларнинг асосий вазифаси хорижий тиллар ва адабиётни ўқитиш миллий хусусиятларимизга асосланган янги методикасини яратишдек масъулиятли ишда айнан шу соҳа ихтисослиги доирасида тавсия этилган ҳар бир фан бўйича замонавий дарсликлар, ўқув қўлланмалари, техник воситалар ва кўргазмали қуроллар мажмуасини яратишда бир ёқадан бош чиқариб, жонбозлик кўрсатиш ва ҳамкорлик қилишдан иборатдир.
Жинс категориясини ўқувчиларга етказишда ўқитувчи бир қанча қийинчиликларга дуч келиши табиий. Чунки жинс категориясининг ҳар икки тилда инглиз тилида ҳам ўзбек тилида ҳам йўқлиги жинс категорияси тушунчасига эҳтиёт туғдирмаётгандек туюлади. Лекин бу билан инглиз ва ўзбек тилларида жинс тушунчасини бутунлай йўқ деб бўлмайди.
Инглиз тилида олмошларда, яъни кишилик олмошларида учрайдиган he, she, it ни олиб кўрсак, бу ҳақда олимлар ҳозирги кунда ҳам бош қотиришмоқда. Негаки, he, she, it ларни родларга бўлсак, it қайси родга кириши мавҳум бўлиб қолади. Олмошларнинг баъзилар буни олмошга жинс категорияси деб ҳисоблашмоқда. Қолганлари эса бу фикрга қаршидирлар. Не – мужской род, she – женский род, it – эса жонсиз нарсаларга нисбатан берилади деб ўқувчиларга тушунтирилади. Лекин шуниси ҳам борки, ҳайвонлар, паррандалар ҳам “it” сифатида берилаверади. Ваҳоланки, биринчидан уларни жонли мавжудод эканлиги, иккинчидан уларнинг жинси ҳам 2 хил эркак ёки урғочи бўлиши мумкин. Ўқувчиларга шу ҳолатларни тушунтириш жуда ҳам мушкул. Чунки тушунтириш жараёнида бир вақтнинг ўзида ўз фикрингизга ўзингиз қарши бўлиб қолишингиз, ёҳуд қарши фикрни билдириб қўйишингиз мумкин. Бу нарса ўқувчи сиз бераётган билимларга нисбатан иккиланишлар келиб чиқади.
Бу муаммони ҳал қилиш шундан иборатки, грамматик жинс биологик жинсдан фарқ қилади, ва грамматик жинс фақат грамматик воқеа ҳодисаларга хос бўлган хусусиятдир.
Умуман ҳар қандай мавзуни ўқувчиларга тушунтирар экансиз, ўзимиз ўз билимларимизга, ўзимизга бўлган ишончимизни йўқотмаслигимиз керак. Ўқувчиларга мавзуни беришда бевосита методикага, яъни ўқитиш методикасига таянамиз.
Тил грамматикасини ўргатиш хоҳ у инглиз, ҳох рус тили бўлсин, ўз она тили билан чалкаштириб юборишларга олиб келади ва бу грамматик интерфренцияни келтириб чиқаради.
Маълумки, инглиз ва ўзбек тилларида алоҳида тил гуруҳларига мансуб инглиз тили ҳинд – европа тиллари оиласининг герман тиллари гуруҳига кирса, ўзбек тили туркими тиллар гуруҳига киради. Лекин бу тиллар грамматик тизимлари бир-бирлари билан таққосланса, уларнинг босқичларида бир томондан ўҳшаш ва иккинчи томондан фарқли ҳодисаларнинг гувоҳи бўламиз.
Морфологик босқичда иккала тил грамматика тизими ўртасидаги ўҳшашлик отларда сон, келишик қўшимчаларида, нисбатан, майл, шахс – сон категориялари қўшимчаларида учрайди. Шу нарсани алоҳида таъкидлаш керакки, бу категорияларда грамматик воситалар инглиз тилида жуда кам сонлидир.
Шу билан бу категориялар ифодаланишида ва маъносида муҳим фарқларни ҳам учратамиз.
Инглиз ва ўзбек тилига рус тилини ҳам қўшиб олсак, чунки кўпгина ҳолларда инглиз ва рус тилларида ўҳшашликни кузатишимиз мумкин. Демокчиманки, баъзи ҳоларда инглиз тилидаги гапларни ўзбек тилидагига нисбатан рус тилида худди ўзидек қилиб бериш осонроқдир. Балки бунга ҳар учала тиллар ичида инглиз ва рус тилидаги гапнинг сўз тартибини бир хиллиги сабаб бўлса ажаб эмас;
S + V + O
I go to school
He went to the office that day.
(U.Asnold)
Рус тилида:
S + V + O
Я пищу письмо
Ўзбек тилида:
S + V + O
Мен институтда ўқийман.
Лекин инглиз ва рус тилларида ҳам бир қатор фарқларни ҳам кўришимиз мумкин. Бир мисол, жинс категорияси. Чунки рус тилидаги оно, инглиз тилидаги it га мутлақо тўғри келмайди.
Ўзбек тилидаги мураккаб ҳисобланган яна бир ҳолат. Кишилик олмошнинг III шахс бирлиги ифодаланиши. Ўзбек тилида “he” ҳам, “she” ҳам “it” ҳам бирдек “у” сифатида берилаверади. “У” қайси жинсни билдираётганини кўпинча контекстдан қараб билиб олишимиз мумкин. Лекин шундай ҳоллар ҳам бўлдики, “у” олмошни қайси эквиваленти билан беришни билмай қоласиз.
Масалан: у кўчада ётган эди.
Ҳўш бу гапда “у” қизил, ўғил боланили ёки предмет ҳақида гап бораяптими билиб олиш жуда мушкул. Бу фақатгина сўзловчига аён нарса.
Чет тили ўқитиш методикасида ўқувчилар – талабалар учун қийинчиликларга келтириб чиқарадиган бундай ноўҳшаш ходисаларни хисобга олиш зарур. Бундай қийинчиликларни қаттиқ назоратга олиш ўқиш жараёнини мақсадга мувофиқ ташкил қилишича, тил материалининг киритишини анча самарали усулларини танлашга ёрдам беради. Уларни олдини олиш учун чуқурроқ тушунтириш, мустаҳкамлаш ишларини олиб бориш керак.
Ҳар қандай грамматик материални ўргатиш учун методик ташкил қилинади. Грамматикани ўргатишни методик ташкил қилиш, нутқ фаолиятини турларини грамматик томонини ўргатиш, кўникмаларни шакллантириш, уни нутқда автоматлаштиришдир. Бунда грамматик материални методик ташкил қилиш, уни нутқ фаолияти турида ишлатиш мақсади ва вазифасига ҳам боғлиқдир.
Жинс категориясини мактаб ўқувчиларига тушунтириш унчалик шарт эмас демоқчиман. Мактабдаги дастурга асосланган ҳолда, рус тилидаги род категорияси чуқурроқ эгаллаб борилади. Олий ўқув юртларида эса турли тизимдаги тилларни жинс категориясини ифодаланишини қиёслаган ҳолда ўргатиб бориш зарур.
Ўқувчиларга тушунтиришдаги энг асосий нарса бу грамматик жараённи биологик жараён билан таққочламасликдир. Бу жараённи ўргатишдаги биринчи босқичлариданоқ бошлаш лозим. Ана шундагина ўқувчиларда кўникиш ҳосил бўлади.
Жинс категорияси мавзусини грамматик материал деб олишимиз мумкин. Грамматик материал устида ишлашга келсак, у ўз ичига грамматик материални тушунтириш ёки киритиш, уни ўзлаштириш, мустаҳкамлашни олади.
Грамматик материални киритиш ёки тушунтиришда унинг шакли, маъноси, қўлланилиши ўргатилади.
Грамматик материални шакли дейилганда уни талаффуз, ўқилиши, ёзилиши, ясалиш шакллари тушунилади. Ўқитувчи уларни ўргатиш лозим. Унинг маъносини ҳам, она тилида ифодаланишини ўқувчига тушунтиришни кўзда тутади, улар уни билишлари зарур. Акс ҳолда ўқувчи, талабалар нутқда қўллашга қийналадилар. Энг муҳим грамматик материални нутқ фаолияти турларида қўллашни ўргатмасак, грамматикани ўргатдик дея олмаймиз. Сўнг грамматик материал машқлар орқали ўзлаштирилади, яъни уни қўллаш фаоллаштиришда, автоматлаштирилади, ҳамда мустаҳкамланади.
Грамматик материални ўқиш, талаффуз қилиш шакллари билан ўқувчи, талабаларнинг ўзлари мустақил танишадилар.
Ёзма шаклини ўқитувчи ўқувчи, талабага доскага ёзиб кўрсатади, ўқувчилар, талабалар уни кўриб ўрганадилар, ёзадилар.
Янги грамматик материалнинг маъносини ўқувчига, талабага билдириш, тушунтириш жараёнида ўқувчи, талабаларнинг ўзлари маънони фаҳмлаб топишлари, она тилига таржима қилиш, эквивалентларни аниқлаш орқали амалга оширилади. Янги грамматик материални ясалиши, тузилишини ўргатиш анча мураккабдир. Уни ўзига хос томонлари бор.
Янги грамматик материални ясалиши, тузилишини ўргатиш индуктив ва дедуктив йўл билан амалга оширилади. Индукдив йўл деганда кенг маънодаги хусусиятдан умумийга бўлган йўл тушунилади, матндаги тил фактларини кузатиш, уларни жонли нутқда тўплаш, махсус йиғилган мисолларни модел ёки қоида сифатида умумлаштириб ўргатиш ва бошқалар. Бирон бир тил фактик қоида ёки модел сифатида тушунтирилганда у мисоллар билан ифодаланади ва машқлар ёрдамида ишлаб чиқилганда, умумийдан хусусийга қараб боради. Дедуктив йўл бу жараённинг аксини назарда тутади. Дедуктив йўлларнинг афзалликлари шундаки, у ҳам вақт талаб қилади. Бу машқ қилиш имкониятини кенгайтиради. Яъни олдин қоида берилиб, айтилиб сўнг мисоллар тузилади, туздирилади.
Индуктив йўлни қўллаш мисоллар беришни, матнлар танлашни, изчил саволлар тузишни талаб қилади. Бундай саволлар ўқувчиларни умумлаштиришга ўргатадиган ақлий фаолият дастури вазифасини бажаради. Индуктив йўлдан фойдаланганда материални қандай тушунтириш фақат ўқувчига боғлиқ бўлади. У ҳамма қийинчиликларни олдиндан аниқлаб, уларни бартараф қилиш йўлини белгилаш мумкин. Талабалар сони бунда ҳеч қандай аҳамият касб этмайди.
Кўп сонли ўқувчига эга бўлган гуруҳларга индуктив йўлни қўллаш қийин масала. Янги материал билан таништиришда у ёки бу йўлни танлашда; ўрганилаётган грамматик ҳодисанинг ҳарактерини, ўқувчи талабаларнинг она тилида шу материалга ўҳшаш ҳодиса бор – йўқлигини, чет тилида ўқувчи, талабалар лингвистик тажрибага эга эмаслигини ҳисобга олиш керак.
Юқорида айтиб ўтилган грамматик материални ўқувчи талабаларга етказиш жараёни нафақат жинс категорияси тушунтирилади, балки ҳоҳлаган бошқа бир мавзуни ёритиб беришда анча қўл келади.
Жинс категориясини ўқувчиларга етказиб беришда машқларни ўрни беқиёсдир. Лекин машқлар мавзу доирасидан келиб чиқиб, ўқувчиларга тушунарли бўлиши керак. Бу борада жинс категориясини етказишдаги машқлар анча мураккабдир. Бу ҳолат икки тилда бир хил грамматик қоидага эга, масалан, жинс категориясини кўришимиз мумкин бўлган икки тилда машқлар бериш, мавзуни тушунтиришни анча енгил қилади.
Жинс категорияси инглиз тилидаги отларда грамматик категория саналмасада, лексик – стилистик жиҳатдан кенг ифода этилади.
Инглиз тилида жинс (gender) категориясини уч хил йўл билан ифодалаш мумкин:
1. Лексик – семантик усул.
Father – Mather
Under – aunt
Nephew – niece.
2. Синтактик усул:
Male cat – female cat
Tom – cat – pussy cat
He goat – she goat
3. Морфологик усул:
Actor – actress
Tiger – tigress