Мавзу: инглиз ва ўзбек тилларида род (gender жинс) семантикасининг ифодаловчи воситалар қиёсий таҳлили ва таржима муаммолари

ДАРАЖА КАТЕГОРИЯСИ





Active be – ed passive

1) They asked Martin some questions.

Улар Мартиндан бир нечта савол сўратди. (Жек Лондон).
2) Martin was asked some questions.
Мартиндан бир неча савол сўратдию (Жек Лондон)
Рус тилида сифат даража категорияси бевосита род билан боғлиқ. Берилган отнинг жинсига қараб сифат ўзгаради. Масалан: самый большой дом. Самая большая подарка.
Шундай қилиб мажҳул даража инглиз тилида ве ёрдамчи феъл билан – ed аффикси орқали ифода қилинади.
Немис тилидаги замон нисбати категорияси ҳам кўрилаётган категориясига мисол бўла олади, яъни:
Ich habe geschrieben.
Аввал айтганимиздек, грамматик категорияларнинг сони турли тилларда турличадир. Масалан, рус тилидаги отларда учта грамматик категория, ўзбек ва инглиз тилида ҳам учта, немис тилида эса тўртта грамматик категория бор. Грамматик категориялар уч тилда миқдор жиҳатдан бир хил бўлса ҳам, турли жиҳатдан ҳар хилдир.

категория тилда	Сон	Келишик	Жинс	Эгалик	Аниқлик ва ноаниқлик
Рус	+	+	+	-	-
Ўзбек	+	+	-	+	-
Инглиз	+	+	-	-	+

Жадвалдаги (+) белгиси келтирилган грамматик категорияни борлигини билдиради. Бу учта тилда сон ва келишик грамматик категорияси умумий лекин род яъни жинс фақат рус тилида, аниқлик (ноаниқлик) фақат инглиз тилида ўз аксини топган. Шуни ҳам таъкидлаш зарурки, агар ўзбек тилида аниқлик ва ноаниқлик категорияси бўлмаса, бу маънолар ўзбек тилида ифодаланмайди, деган фикрга олиб келмаслиги керак. Чунки ҳар қандай тилда ҳар қандай маъно ифодаланиши мумкин, аммо воситалар бир хил бўлмайди. Маълум бир маъно бир тилда грамматик воситалар билан ифодаланса бошқа тилда лексик, учинчи тилда синтактик восита билан берилиши мумкин.
Роман – герман тилларига хос бўлган аниқлик ва ноаниқлик категорияси ўзбек ва рус тилларида лексик ва синтактик воситалар билан ифодаланади. Масалан:
She swerred the beam around to the hatchway. A man was standing there – a massive, bratish young man, dressed in dirty jeans and a heavy pullover … (J.Friser).
The man ignored her questions and flashed the forch around the cabin. (J.Friser).
У (қарол) чироқ нурини юк томонга бурди. У ерда қандайдир бир одам турарди – у бақувват, ифлос жинси ва қалин пуловер кийган ёш йигит эди.
Эркак унинг саволларига аҳамият бермай, фонарь нурида хонани текширар эди.
Бу гапда инглиз тилидаги “а” ноаниқ артиклли ўзбек тилига “қандайдир бир” сўзлари билан таржима қилиниб, “the” ноаниқ артикилли умуман тушуриб қолдирилади. Лекин у англатган аниқлик маъноси контекстдан сезилиб турибди, тап сўзи олдида турган бу артикл аввал гапириб ўтилган ўқувчига маълум каби маъноларни англатади. Лекин бу артикль бошқа тилларда жинс категориясини ҳам англатади. Айниқса буни немис тилида яққол кўришимиз мумкин.
Эгалик категорияси юқорида келтирилган тилларда фақат ўзбек тилига хосдир. Эгалик категорияси ўзбек тилида грамматик восита, грамматик аффиксал морфемалар орқали ҳам ифодаланади.
Эгалик маъноси рус ва инглиз тилларида ҳам ўз аксини топади, аммо бу тилларда ўзбек тилидагига ўҳшаш эгалик маъносини ифодаловчи грамматик восита йўқ, бу тилларда лексик восита олмошлар ўзбек тилидаги аффикслар вазифасини ўтайди. Масалан:
Китобим моя книга my book
Китобинг твоя кинига your book
Китоби его, её книга his, her, its
Китобимиз наша книга our book
Китобингиз ваша книга your book
Китоблари их книга their book
Кўриб турганимиздек рус тилида отга қараб олмош тусланаяпти. Книга женский род, шунга кўра моя, твоя.
Грамматик категориялар тўғрисидаги фикрлар якунида шуни айтиш керакки, дунёдаги ҳар бир тил инсон тафаккури ҳамма категорияларни ифодалашга қодир, лекин уларни грамматик категориялар дея олишимиз учун улар грамматик воситаларнинг бирортаси билан ифода қилиниши мумкин.