Mavzu: Inflyatsiya va unga qarshi kurashish yo‘llari reja

a.
 
Inflyatsiyaning ijtimoiy, iqtisodiy oqibatlari. 
 
 
H 
ar bir mamlakatda inflyatsiya mavjudligi undagi iqtisodiy holatnig 
yomonlashuviga sabab bo`ladi. Ushbu salbiy holatlar quyidagi 
yo`nalishlarda yuzaga chiqadi: 
1)
Ishlab chiqarish xajmi qisqaradi, chunki narx-navolarning 
doimiy tarzda tebranib 
turishi 
ishlab 
chiqarishni 
rivojlantirishga bo`lgan istiqbollarga ishonchni yo‘qotishga olib 
keladi. 
2)
Ishlab chiqarish sohasidagi kapital savdo va vositachilik operatsiyalariga 
oqib o`tishi kuzatiladi. Chunki savdo va vositachilik sohalarida kapital aylanishi tez 
amalga oshadi va katta foyda keltiradi. Inflyatsiya yuqori bo`lgan davrda aholi 
o`rtasida puldan qochish holati kuzatiladi, ya`ni kishilar qo`llaridagi pullardan 
imkoniyat darajasida tezroq sarflashga harakat qiladilar. Ular pullarga turli tovarlar 
sotib oladilar. 
3)
Narx-navoning keskin va notekis o`zgarishi natijasida chayqovchilik 
kengayadi. Inflyatsiya natijasida tovar tanqisligi (defitsit) yuzaga chiqadi. Ushbu 
taqchillik narx-navoning keskin ko`tariladi. Chunki inflyatsiya darajasi tufayli
yuridik va jismoniy 
shaxslarga tijorat banklaridan beriladigan 
kreditlarning 17 foiz darajasinig yuqori darajada o`rnatiladi. Ushbu salbiy holat 
ishonchni pasaytiradi. Inflyatsiyaning eng asosiy ijtimoiy oqibati bo`lib daromadlar 
va boyliklarni qayta taqsimlanishi amalga oshishi hisoblanadi. Ushbu qayta 
taqsimlanishi quyidagi omillar natijasida amalga oshadi: 
-
mamlakat aholisining daromadlari indeksatsiya qilinmasligi; 
-
tijorat banklari tomonidan yuridik va jismoniy shaxslarga beriladigan 
kreditlar baholar indekslarining o`zgarishini hisobga olinmagan holda berilishligi.
Inflyatsiya shart-sharoitlarida mamlakatda ichki mahsulot va milliy daromad 
quyidagi yo`nalishlarda qayta taqsimlanadi: 
1)
Milliy iqtisodiyot tarmoqlari, ishlab chiqarish sohalari va mamlaat 
xududlari o`rtasida narx-navoning notekis o`sishi natijasida 
2)
Mamlakat aholisi va davlat o`rtasida. Bunda davlat tomonidan 
muomaladagi ortiqcha pul massasidan qo`shimcha daromad sifatida foydalanadi. 
Xalqaro amaliyotda bu inflyatsion soliq deb nomlanadi; 
3)
Mamlakat aholisining sinflari va turli toifalari o`rtasida. Maxsulotlar va 
xizmatlarga bo`lgan narx-navoning notekis o`sib ketishi natijasida aholi o`rtasida 
ijtimoiy toifalarga bo`linishini (boylar, kambag`allar, qashshoqlar), mulkiy 
holatidagi farqni chuqurlashuviga, jamg`armalar va joriy iste`molning keskin 

---

o`zgarishi yuzaga chiqadi. 
Inflyatsiyaning 
ijtimoiy salbiy ta`siri eng avvalo 
qat`iy belgilangan daromadlari oluvchi shaxslar hisoblangan – nafaqaxo`rlar, 
nogironlar, ko`p farzandli oilalar va davlat xizmatchilari (o`qituvchilar, vrachlar, 
bog`cha xodimlari va boshqalar) uchun juda og`ir kechadi; 
4)
Debitorlar va kreditorlar o`rtasida. Ushbu holatda olingan qarzlarni pul 
qadrsizlanishi natijasida debitorlar daromad oladi va buning aksi, kreditorlar 
qo`shimcha zarar ko`radi. Biz yuqorida keltirgan inflyatsiyaning iqtisodiy va 
ijtimoiy salbiy oqibatlari qo`shimcha ravishda mamlakatning tashqi iqtisodiy 
aloqalarga ham faol ta`sir ko`rsatadi. Inflyatsiya darajasi yuqori mamlakatlar bilan 
qo`shimcha sug`urta va 18 turli kafolatlar asosida o`zaro munosablar olib boradilar.
Xalqaro amaliyotda ushbu munosabatlar savdoning kamsitilishi yoki 
diskriminatsiya deb nomlangan. Mamlakat iqtisodiyotiga ayniqsa jilovlanmagan 
(giperinflyatsiya) juda salbiy ta`sir etadi. Buning natijasida iqtisodiy va ijtimoiy 
qarama-qarshiliklar keskinlashadi, aholi o`rtasida xukumatga bo`lgan norozilik 
kuchayadi. Shuning uchun, xukumat qarama-qarshiliklarni ijobiy hal qilish, milliy 
pul tizimining barqarorlashtirish uchun oqilona ishlab chiqilgan inflyatsiyaga qarshi 
choratadbirlarni amalga oshirishi lozim bo`ladi 
Inflyatsiya jamiyatning rivojlanishiga salbiy ta'sir ko`rsatadi. 
1.
Mamlakat iqtisodiy ahvolini tang holga olib kеladi: 
-
ishlab chiqarish hajmi tushib kеtadi baholarning oshib borishi ishlab 
chiqarish istiqbollariga tug`onoq bo`ladi. 
-
kapitalning asosiy qismi ishlab chiqarishdan savdo sohasiga, vositachilik 
sohasiga oqib o`tadi. Chunki ishlab chiqarishdan ko`ra savdo sohasidagi kapital 
tеzroq va ko`proq foyda kеltiradi; 
-
baholarning o`zgarib turishi olib-sotarlikni rivojlantiradi, arzon vaqtida 
olib, qimmat bo`lganda sotish jarayoni, tovar zaxiralarini yashirish jarayonlari avj 
oladi; 
-
krеdit bеrish jarayonlari chеklangan bo`ladi. Qarz oluvchilar ko`payadi- yu,
qarz bеruvchilar soni qisqaradi, chunki qarz bеrgan yutqazishi mumkin. 
Davlatning moliya rеsurslari qadrsizlanadi va hk. 
2.
Aholining kam daromad oluvchi qismining ijtimoiy jihatdan ahvoli 
yomonlashadi. Ularning rеal daromadlari kamayadi. Nominal daromadning 
baholar o`sishidan tushib kеtishi natijasida aholining hayot darajasi pasayadi. 
Ayniqsa, nafaqa, davlat tashkilotlaridan maosh oluvchilarning 
ahvoli 
qiyinlashishi mumkin. Inflyatsiya aholi jamg`armalarininig qadrsizlanishiga olib 
kеladi. Ba'zida inflyatsiya aholi ba'zi qatlamlarining (savdo-sotiq sohasida) 
boyishiga olib kеladi. Davlat aholining daromadlar darajasini tеnglashtirish
maqsadida daromad va soliqlarni indеksatsiya qilib boradi. 
Mamlakat tomonidan inflyatsiyaning samarali tashkil qilinmasligi natijasida 
quydagi oqibatlarni keltirib chiqarishi mumkin. 
a)
harbiy xarajatlarning o`sishi va iqtisodning militarlashuvi. Harbiy tеxnika 
sotib olish va boshqa harbiy xarajatlarni qoplash bilan bog`liq bo`lgan jarayonlar 
muomalaga kеragidan ortiqcha pul chiqarishga sabab bo‘ladi. 
b)
davlat qarzlarning o`sishi va budjеt dеfitsitining mavjudligi. 

---

Budjеt dеfitsiti odatda zayomlar chiqarish yoki banknotalar emissiya qilish
yo`li bilan qoplanadi. Bu o`z navbatida qo‘shimcha muomala vositalari 
bo`lishiga, qo`shimcha talab yuzaga kеlishiga olib kеladi. O`zbеkistonda byudjеti
dеfitsitini qoplash yuqorilardagidan tashqari 1996- yildan boshlab davlat qisqa
muddatli majburiyatlarini (DQM) sotish orqali ham qoplanmoqda. 
Barchamiz singari hukumat ham o‘z harajatlari bo‘yicha to‘lovlarni 
amalga oshirishi lozim. Albatta uning ham bujet cheklovlari bor. O‘z 
xarajatlarimizni to‘lash uchun pulni ishlab topishimiz yoki qarzga olib 
turishimiz mumkin. Davlat huddi shu usullardan foydalanadi: davlat bujetini 
yangi soliqlarni kiritish yoki qarzga mablag‘larni davlat obligatsiyalarini 
chiqarish orqali jalb qilishi mumkin. To‘g‘risi bizdan farqli ravishda davlat 
uchinchi imkoniyati ham mavjud: pulni emissiya qilish va maxsulot va xizmatlar 
uchun to‘lovni amalga oshirish. 
Davlat xarajatlarini moliyalashtirish usullari davlat bujetini chegaralash 
shartlariga bo‘ysunadi va quyidagicha tashkil etiladi: davlat bujeti difisiti DEF 
(davlat xarajatlari G va soliq daromadlarining Tning farqi) monetary baza 
АМВ va aholi qo‘lidagi obligatsiyalarning АВ summasi o‘zgarishiga teng bo‘lishi 
kerak. Matematik nuqtai nazardan quyidagicha bo‘ladi: