Mavzu: ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyojlar va ularning turlari

Ehtiyojlarning yuksalib borishi qonuni

Jamiyat ehtiyojlarining miqdoran ortib va sifat jihatdan takomillashib borishini bildiradi.

Tabiiy ofatlar (zilzila, suv toshqini va h.k.)

Favquloddagi holatlar (urushlar, iqtisodiy tizimlarning almashinishi)

Jamiyatdagi mavjud hukmron munosabatlar

Iqtisodiy faoliyatning siklliligi

Ishlab chiqarishning rivojlanish holati




Ehtiyojlarning yuksalib borishini taqozo qiluvchi omillar:

• 
  aholining tabiiy o‘sishi. Buning natijasida ehtiyojlar miqdoran ortib boradi;
  
• 
  fan-texnika taraqqiyoti va reklama. Uning ta’sirida kishilarda yangi tovarlar vujudga keladigan ehtiyojlar takomillashib boradi.
  

Ehtiyojlarning yuksalib borishi qonuni ishlab chiqarish bilan ehtiyojlar o‘rtasidagi o‘zaro va uzviy bogliqlikni aks ettiradi. Ishlab chiqarish ehtiyojlarni qondirishga qaratiladi, o‘z navbatida uning rivojlanishi yangi ehtiyojlarni vujudga keltiradi.

Ehtiyojlarning yuksalib borishiga qarshi ta’sir qiluvchi omillar





Ehtiyojlarga xos bo‘lgan muhim xususiyat – turli ehtiyojlarning bir- birini taqozo qilishidir. Bu bir ehtiyojning boshqa bir ehtiyojni keltirib chiqarishini anglatadi. Masalan, kompyuterlarga paydo bo‘lgan ehtiyoj o‘z navbatida uni ishlatishni o‘rganish, xizmat ko‘rsatish, dastur tuzish kabilarga ehtiyojlarni keltirib chiqaradi.

Ehtiyojlar nihoyatda turli tuman bo‘lib, ularni turkum-lashga turli jihatdan yondashish mumkin. Ko‘pgina iqtisodchilar u yoki bu xususiyatlariga ko‘ra ehtiyojlarni turli guruhlarga ajratib tushuntirishga harakat qilishgan. Ular, ehtiyojlarni absolyut va nisbiy, minimal va maksimal darajadagi qondirilishi zarur va qondirilishi kechiktirsa bo‘ladigan, bevosita va bilvosita qondiriladigan joriy va kelajakda qondiriladigan ehtiyojlarga ajratadi. Ayrim adabiyotlarda birlamchi – eng zarur ehtiyojlar, ikkilamchi – qondirilishi kechiktirsa bo‘ladigan ikkinchi darajadagi ehtiyojlar mavjudligi qayd qilinadi. Birlamchi ehtiyojlarga insonning eng zarur bo‘lgan oziq-ovqat, kiyim-kechak va boshqa kabilarga bo‘lgan ehtiyojlarini, ikkilamchi ehtiyojlarga ular ma’naviy, intellektual faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan bilim olish, san’at, turli ko‘ngil ochar tadbirlarga qatnashishga bo‘lgan ehtiyojlarini kiritish mumkin. Lekin bunday ajratish shartli. Ular har-bir inson uchun individual bo‘lib, bir inson uchun kiyim-kechak, turar joy birlamchi bo‘lsa, boshqasi uchun hayotiy yashash vositalari ahamiyatli. Birov uchun kiyim-kechakdan ko‘ra bilim olish zarurroq, boshqasi uchun aksincha, yoki bir kishi uchun ma’naviy ehtiyojga xoxish bo‘lsa, boshqasi uchun kundalik ehtiyoj birlamchi bo‘lish, yoki ma’lum vaqt o‘tgach ular oddiy ehtiyojlarga aylanishi ham mumkin.

Inson ehtiyojlariga turli jihatdan yondoshib, uni har xil guruhlarga ajratish mumkin:
1. Ehtiyojlar sub’ektlariga ko‘ra: individual, jamoa va umumjamiyat ehtiyojlariga bo‘linadi.
a)Individual ehtiyoj har bir insonning ehtiyojini ifodalaydi. U fiziologik ehtiyojlar, o‘zining har tomonlama kamol topishiga bo‘lgan ehtiyojlar va boshqa shu kabilarni o‘z ichiga oladi.
b)Guruhiy ehtiyoj – bu oilaviy yoki kishilarning biron maqsadda birlashgan guruhlari (mehnat jamoasi, turli uyushmalar) ehtiyojlari bo‘lib, birgalikda yashash, faoliyat yuritish jarayonida vujudga keladigan umumiy ehtiyojlardir.
v) Umumjamiyat ehtiyoji – bu mamlakat miqyosida, insonlarning bir butun bo‘lib tarkib topgan ehtiyojlaridir. U o‘z ichiga birinchidan, barcha turdagi individual va guruhiy ehtiyojlarini olsa, ikkinchidan jamiyatni yaxlit organizm sifatida yashab turishi uchun zaruriy ehtiyojdir. Bularga tabiiy resurslarni asrash, mudofaa, jamiyatni boshqarish kabilarni kiritish mumkin. Jamiyatning ehtiyoji turli ijtimoiy toifa va guruhlarga mansub kishilar ehtiyojining yaxlitligi sifatida namoyon bo‘ladi. Tabaqalanish darajasiga qarab ehtiyojlar ham farqlanadi. 2. Ehtiyojlar obyektga ko‘ra moddiy, ijtimoiy-ma’naviy ehtiyojlarga bo‘linadi. Moddiy ehtiyojlar azaliy, ular inson paydo bo‘lishi bilan vujudga kelgan. Ular tabiiy ehtiyojdir. Moddiy ehtiyojlar eng zarur va hayotiy ehtiyojlardir. Oziq-ovqat, kiyim-kechak, turar-joylarga bo‘lgan ehtiyojlarning qondirilishi yashashning birlamchi shartidir. Moddiy ehtiyojlar albatta moddiy ko‘rinishga ega, masalan oziqovqat mahsulotlariga ehtiyoj aniq un, guruch, yog‘, go‘sht, shakar va boshqalar aynan shunday ko‘rinishga ega. Ijtimoiy-ma’naviy azaliy bo‘lmay jamiyat taraqqiyotining ma’lum bosqichida, sivilizatsion rivojlanish natijasida yuzaga keladi. Jamiyat rivojlanishi bilan ijtimoiy-ma’naviy ehtiyojlar tabiiy zaruratga aylanib boradi. Ijtimoiy-ma’naviy ehtiyojlar asosan turli xizmatlardan foydalanishga bo‘lgan ehtiyojlar tarzida yuzaga chiqadi. Kishilar ijtimoiy-manaviy xizmatlardan foydalanib, axloqiy, ma’naviy, estetik, jismoniy jihatdan tarbiyalanadi, bilim oladi, kasb egallaydi, har tomonlama kamol topadi.
Ehtiyojlar tizimida mehnat qilish, dam olish, ish qobiliyatini tiklashga bo‘lgan ehtiyojlar ajratiladi.
Mehnat ehtiyoji insoning o‘zida mujassamlashgan. Mehnatsiz inson yashay olmaydi, chunki mehnatsiz nozu-ne’matlarni yaratib bo‘lmaydi va inson shaxsi kamol topa olmaydi. Mehnat ehtiyoji insonda jismoniy mehnat qilish va aqliy qobiliyati borligidan kelib chiqadi. Inson mehnatda o‘z o‘rnini topib va qobilyatini ishga solib, obro‘-e’tibor qozonishga harakat qiladi. Inson mehnat qilar ekan, albatta ish qobilyatini tiklash uchun dam olishi va turli ko‘ngil ochar tadbirlarda qatnashishi zarur.
Agar iqtisodiyot qoloq bo`lsa ehtiyojlar doirasi tor bo`ladi, aksincha, iqtisod yuksak bo`lsa, ehtiyoj keng va xilma xil bo`ladi.Jamiyatning ehtiyoji turli ijtimoiy toifa va guruhlarga mansub kishilar ehtiyojining yaxlitligidir. Shu sababdan, u jamiyatning ichki tuzumiga bog`liq. Agar jamiyat mulkdor va mulksizlarga, boy va kambag`allarga ajralgan bo`lsa yoki jamiyatda ijtimoiy tenglik bo`lib, u chuqur tabaqalashmasa, uning asosini o`rtacha mulkdorlar sinfi tashkil etsa, shunga qarab ehtiyojlar har xil bo`ladi. Demak, inson ehtiyoji abadiy. Inson bor ekan, uning ehtiyoji mavjud. Ehtiyojlar xilma-xilligi boisi insonning ehtiyojlari boshqa bir insonning ehtiyojlariga o`xshamaydi.
Ammo ehtiyojda bir qator yirik belgilar borki, ularga qarab ehtiyojlarni guruhlarga bo`lish mumkin. Bunga ehtiyojning xarakteri, uning nimaga qaratilishi asos qilib olinadi. Shu jihatdan qaralganda sotsial-iqtisodiy ehtiyojlar uch qismga bo`linadi.

• 
  moddiy ehtiyojlar;
  
• 
  sotsial-ma'naviy ehtiyojlar ;
  
• 
  mehnat ehtiyoji.
  

Moddiy ehtiyojlar azaliy, ular inson paydo bo`lishi bilan yuzaga kelgan. Ular tabiiy ehtiyojlardir. Moddiy ehtiyojlar eng zarur va hayotiy bo`lib, oziq - ovqat, kiyim - kechak, turar - joy, transport, aloqa, gigiena ehtiyojlaridan iboratdir. Ularning qondirilishi yashashning birlamchi shartidir.
Sotsial-ma'naviy ehtiyojlar asosan xizmatlardan masalan, o`qituvchi, vrach, san'at arbobi xizmatlaridan iborat bo`lib, ular ma'lum faoliyat shakliga ega, ularning yaqqol moddiy ko`rinishi yo`q.
Mehnat ehtiyojining mavjudligi faqat mehnatsiz nozu-ne'matlar yaratib bo`lmasligida emas, balki mehnatsiz inson shaxsi kamol topa olmasligidadir. Mehnat ehtiyoji insonni o`zida mujassamlashgan moddiy shaklda bo`lmaydi, u ishlashga bo`lgan ishtiyokda ifoda etiladi.
Ehtiyojlarning uzluksiz o`zgarib turishi har qanday jamiyatga xosdir, ya'ni ehtiyojlar cheksizdir. Ehtiyojlarning cheksizligi ularning to`xtovsiz yangilanib borishidan iboratdir.. Ehtiyojning yuksalish qonuni borki, u umumiqtisodiy qonunlar jumlasiga kiradi va jamiyatning ichki tuzilishidan qat'i nazar insoniyat taraqqiyotining hamma bosqichlarida amal qiladi. Bu qonunga ko`ra jamiyat a'zolarining, butun aholining ehtiyojlari uzluksiz yuksalib boradi, ehtiyoj miqdoran o`sib, tarkiban yangilanib turadi, eski ehtiyojlar o`rniga yangisi keladi, ehtiyojlarning rivojlanishi murakkab tarzda yuz beradi.
Ijtimoiy intilishlar, istaklar, istaklar odamlarning jamiyatga tegishli bo'lishiga va faqat undan qoniqish bilan bog'liq.
"O'zingiz uchun": o'z-o'zini aniqlash, o'zini o'zi tasdiqlash, kuch, tan olish.
"Boshqalar uchun": altruizm, bepul yordam, himoya, do'stlik, sevgi.
"Boshqalar bilan birga": er yuzidagi dunyo, adolatli, huquq va erkinliklar, mustaqillik.
O'z-o'zini identifikatsiyalash, ma'lum bir shaxs, tasvir yoki idealga o'xshash bo'lish istagida. Bola o'zini jinsiy aloqada bo'lgan ota-onasi bilan aniqlaydi va o'zini o'g'il / qiz bilan tanishtiradi. O'z-o'zini tanlash zarurati, hayot davomida vaqti-vaqti bilan yangilanadi, agar kishi maktab o'quvchisi, talaba, mutaxassis, ota-onasi va boshqalar bo'lsa.
O'z-o'zini tasdiqlash zarur va bu insonlar orasida munosib hurmatni amalga oshirishda va insonning eng sevimli ishi bo'yicha professional sifatida tasdiqlangan. Ko'p odamlar, shuningdek, o'zlari uchun shaxsiy maqsadlari uchun odamlar orasida kuch va kasb izlaydilar.
Altruizm - hatto o'z manfaatlariga zarar etkazadigan, hatto o'z manfaatlariga zarar etkazish, promparvarlik. Biror kishi o'zi kabi boshqa shaxsga g'amxo'rlik qiladi.
Afsuski, bizning davrimizda befarq do'stlik kam uchraydi. Bu do'st qadriyatdir. Do'stlik foyda olish uchun emas, balki bir-birining o'zaro joylashuvi tufayli befarq bo'lishi kerak.
Sevgi har birimizning eng kuchli istagi. Maxsus tuyg'u va shaxslararo munosabatlar turi sifatida u hayot va baxtning ma'nosi bilan aniqlanadi. Haddan tashqari sevish qiyin. Bu oilalarni yaratish va er yuzidagi yangi odamlar paydo bo'lishining sababi shu. Qoniqish, qoniqsiz, baxtsiz sevgi uchun juda ko'p ruhiy va jismoniy muammolar. Har birimiz sevishni va sevishni xohlaymiz va oila ham bor. Sevgi - bu eng kuchli rag'bat, shaxsiy o'sish uchun motivatsiya, u ilhomlantiradi va ilhomlantiradi. bolalar uchun ota-onalar uchun bolalar va ota-onalar sevgi, bir erkak va ayol orasidagi sevgi, barcha insonlar va butun dunyoga o'z ish, ish, shahar, mamlakat, uchun, hayot uchun, o'zlariga - rivojlanishi uchun asos uyg'un, yaxlit shaxsiyat. Biror kishi sevadi va sevsa, u uning hayotini yaratdi. Sevgi uning ma'nosini to'ldiradi.
Universal ijtimoiy tilaklar har birimizga er yuzida. Millat va diniga qaramay, barcha odamlar urush emas, balki tinchlikni xohlashadi; Ularning huquq va erkinliklarini hurmat qilish, qul emas.
Adolat, axloq, mustaqillik, insoniyat - umumbashariy qadriyatlar. Ular hamma uchun o'zlari uchun, yaqinlari, butun insoniyat uchun bo'lishlarini istardilar.
Shaxsiy intilishlari va istaklarini bajarib, siz atrofdagi odamlar haqida eslab qolishingiz kerak. Tabiat va jamiyatga zarar etkazgan odamlar o'zlariga zarar etkazishadi.
Ijtimoiy ehtiyojlarni tasniflash
Psixologiyada bir necha marta turli xil ehtiyojlar ishlab chiqilgan. Eng keng tarqalgan tasnif ikki turdagi istaklarni aniqlaydi:
1. Boshlang'ich yoki tug'ma:
biologik yoki moddiy ehtiyojlar (oziq-ovqat, suv, uyqu va boshqalar);
ekzistensial (xavfsizlik va kelajakka ishonch).
2. Ikkilamchi yoki sotib olingan:
ijtimoiy ehtiyojlar (aloqadorlik, aloqa, o'zaro aloqada, sevgi va boshqalar);
nufuzli (hurmat, o'z-o'zini hurmat qilish);
ma'naviy (o'zini o'zi anglash, o'zini o'zi ifoda etish, ijodiy faoliyat).
Ijtimoiy ehtiyojlarning eng mashhur tasnifi A. ning neft tomonidan ishlab chiqilgan va "ehtiyojlarning piramida" deb nomlanadi.
Bu past darajadagi inson intilishlarining ierarxiyasi:
fiziologik (oziq-ovqat, uyqu, kiva va boshqalar);
xavfsizlik ehtiyojlari (turar joy, mulk, barqarorlik);
ijtimoiy (sevgi, do'stlik, oila, tegishli);
shaxsni hurmat qilish va tan olish (boshqa odamlar ham, o'zi ham);
o'zini namoyon qilish (o'zini o'zi amalga oshirish, uyg'unlik, baxt).
Ko'rinib turibdiki, ushbu ikkita tasniftion sevgi va aksessuarlarning xohishlarining ijtimoiy ehtiyojlarini bir xil darajada aniqlaydi.
Ijtimoiy ehtiyojlarning ahamiyati
Tabiiy fiziologik va moddiy istaklar har doim eng muhimdir, chunki omon qolish ehtimoli ularga bog'liq.
Biror kishining ijtimoiy ehtiyojlari ahamiyatsiz rol o'ynaydi, ular fiziologik, ammo inson uchun yanada ahamiyatlir.
Bunday ahamiyatga ega bo'lgan misollar kuzatilmasa, ikkinchi darajali ehtiyojni qondirishni afzal ko'radi: uyqu o'rniga talaba imtihonga tayyorgarlik ko'rmoqda; Onam ovqatni unutib, chaqaloqni sog'inadi; Erkak ayolni taassurot qoldirmoqchi bo'lgan jismoniy og'riqni toqat qiladi.
Shaxs jamiyatda, ijtimoiy foydali ishlarga, ijobiy shaxslararo munosabatlarni o'rnatish, tan olingan va muvaffaqiyatli bo'lishga moyildir ijtimoiy muhit. Jamiyatdagi boshqa odamlar bilan muvaffaqiyatli yashash istaklarini qondirish kerak.