Mavzu: Gazandagullilar qabilasi. Bajardi: Husinova n tekshirdi: Urganch 2021

II-bob. Asosiy qism.
2.1 Gazandagullilar qabilasi tarqalishi , tuzulish
Gulli usimliklarning kelib chiqishi haqida xozirgacha yagona bir fikr yo’q. SHu bois, gulli o’simliklar qachon va qayerda paydo bo’lgan va eng qadimiy gulli o’simliklar­ning dastlabki vakillari qaysi o’simliklar degan savollar paydo bo’ladi. Ilmiy manbalarda ta’kidlanishicha gulli o’simliklar bor davrida paydo bo’lgan. Bu fikrni tasdiqlovchi bir qator dalillar mavjud. Demak, gulli o’simlik­lar taxminan bundan 120 mln. yil oldin paydo bo’lgan. Ayrim olimlar gulli o’simliklar mezozoy erasining trias davrida hattoki, poleozoy erasining perm davrida pay­do bo’lgan deb xisoblaydilar.
Gulli o’simliklarning kelib chiqishida ikki xil fikr mavjud.

1. 
   Monofilitik yul bilan gulli o’simliklar bitta Qadimgi ajdoddan kelib chikkan deyiladi. (Akad. A. JI. Taxtadasyan).
   
2. 
   Polifilitik yul bilan esa gulli usimliklar bitta usimlikdan emas balki, bir nechta kadimiy ajdodlardan kelib chikkan.
   

Ingliz botanigi R. Melvilla fikricha, gulli usimlik­lar devon davrida riniofitlardan kelib chikkan. Bu jarayon urugli paporotliklargacha permning oxiri va triasning boshlarigacha davom etgan. Unga gondvan xududidagi Afrika, An­tarktida, Janubiy Amerika va Avstraliya materiklari kir- gan. Mashxur rus botanigi A L. Taxtadjyan dastlabki gulli Usimliklar Janubiy-SHarqiy Osiyoda paydo bulgan deb karaydi, chunki eng qisimiy oddiy tuzilishga ega bulgan gulli o’simliklar shu regionda uchraydi. Amerikalik olim Dj. Stebbins fikricha, dastlabki gulli usimliklar quruq xududlarda tez usishga moslashgan ikki urushallalilarni o’z ichiga olgan, bir urutallalilar esa suv xavzalarida va soy buylarida usgan. Gulli usimliklar kupchilik oshmlarning fikriga Karaganda eng sodda tuzili shga ega bulgan butasi- mon ochik urugli Usimliklardan kelib chikkan. Gulli o’simliklarning qoldiqlari bo’r davri yotxizikdaridan topilgan. Lekin Paleozoy va mezozoy erasida usgan ochik, uruklili- larning ayrim belgilari gulli o’simliklarnikiga uxshash bulgan. Buni usha davrga xos bulgan k;azilma xolda topilgan materiallar tasdiklamokda. Dastlabki gulli usimliklarda chang donasi bir poradan (teshikcha) iborat bulib, xuddi kirkkulok; (paporotnik)larning sporasiga va urupti usim­liklarning changiga uxshash bulgan.
Dastlabki gulli usimliklarda, ya’ni xamma bir ypyg’- pallali va primitiv (sodda) tuzilishga ega bulgan ikki ururpallali Usimliklarning changchilari uxshash bulgan. Bundan 120 mln. yil oldin usgan gulli usimliklarda chang 3 porali, ya’ni ikki uruptallalilarnikiga Uxshash bulgan. Bundan taxminan 80-90 mln. yil oldin usgan yopik; urugli usimliklar Er yuzida xukmronlik kilgan.
Gulli o’simliklarning kadimiy vakillarini anik^gash uchun kazilma xolda topilgan urugli usimliklar asos k^lib olingan va ularning bir-biri bilan bopshkligi urgani- la boshlangan. Natijada ularning filogen iyasini yanada yaxshirok; Urganish imkoni yaratildi.
Ta’kidlash joizki, ayniksa qirqquloqlar (paporot- niklar), sagovniklar va qarag’aylarda gulli o’simliklarga xos ba’zi bir belgilarni kurish mumkin. Gulli Usim­liklarning filogeniyasini urganiщda urugli kirkkulok- lar, bennetgitlar va bopщa nina bargli usimliklarning roli xam benixoya katta. Sagovniklar bilan karagaylar ik­kilamchi yugonlashishga ega va uruglari orkali kupayadi. Demak, yogochlik esa 350 mln. yil oldin vujudga kelgan.
Sagovniklar bilan qaragaylarning kubbalari tashki kurinishidan uxshash bulsada, kelib chikish jixatidan bir-biridan fark kiladi. Masalan: sagovniklarning kubbasi shayuti uzgargan barg bulsa, karagaylarning kub- basi juda murakkab tuzilishga ega. shu sababdan bularni analogik organlar deb atash mumkin.
1859 yilda CH. Darvinning «Tabiiy tanlanish yuli bi­lan turlarning paydo bulishi» nomli asari vujudga keli- shi bilan, olimlar evolyusion tizim (sistema) tuzishga bel bogladilar. Bu borada yirik nemis botanigi A. Engler katta ish kdladi. Engler morfologik belgilar evolyusiya- siga aloxida e’tibor beradi. Uning fikricha, eng sodda (primitiv) gul , gulkurgonisiz va bir jinsli bo’lgan.
1875 yili nemis botanigi A. Braun primitiv belgiga ega bulgan o’simliklarning guli gulkurgonli, yirik va ikki jinsli bulgan deydi va bunga misol kdlib magno- liyalarni keltiradi. Ikki jinsli gullardan ayrim jin­sli gullar paydo bulgan deb xisoblaydi.. Bu fikrni kupchi­lik olimlar kullab-kuvvatlaydi, nemis botanigi X. Gal­ler (1912) va amerikalik CH. Bessi (1915) ayikgavonamolar qadimiy o’simliklar deb karaydilar. Gallir va Besi tizim (sistema)lari asosida yirik inptiz olimi Dj. Xat­chinson (1926-1936) uz tizimi (sistemasi)ni yaratadi.
Akademik A. JI. Taxtadjyan xam shu fikr asosida uz sis- temasini tuzadi. Lekin ayrim botaniklar masalan, R. Dalgren gulli o’simliklar qandaydir yuk bo’lib ketgan yanada soddaroq o’simliklardan kelib chiqqan, magnoliyalar esa ulardan keyin paydo bo’lgan deb tushuntiradi. Lekin, xozir- gacha gulli usimliklarning kelib chikishi masalasi uzil- kesil xal qilinmagan. SHu sababdan gulli o’simliklar xaqdoa tuzilgan tizimlar (sistema) 20 dan ortib ketdi.
Gulli usimliklarning kelib chikishi tugrisida asosan 3 ta nazariya mavjud;

1. 
   Psevdant (soxta) gul nazariyasi. Bu nazariyaning asoschilari R. Veggshteyn va A. Karstenlarning (1900) fikricha, eng kddimiy sodda tuzilishga ega bulgan Usim­liklarning gullari bir jinsli, gul kurgoni oddiy yoki gul kUrronsiz bulgan. Ular shamol vositasida changlan- gan. Bunday usimliklarga misol k,ilib, kizilcha (efed­ra) va kazuarinlarni keltirishadi.
   
2. 
   Ikkinchi-strobilyar nazariya. U 1905 yilda yaratil- gan. Ochik, urutlilarning vakili bennettitlarning kщ- dik^ari topilgandan keyin bu nazariya paydo bulgan. Unga kura bennettitlarning strobillaridan gul paydo bulgan degan xulosaga kelingan. Bu nazariyasi buyicha, strobil- lardan xosil bulgan gul ikki jinsli, gulkurgonli bulib, xasharotlar vositasida changlangan. Unga misol kdlib, magnoliyalar olingan. Nemis botanigi X. Gallir (1912), ingliz olimlari, A. Arber, D. Parkinlar (1905) strobil- lar yoki chingul nazariyasining asoschilari xisoblanadi.
   
3. 
   Telom nazariyasining asoschisi nemis olimi V. Sim­merman (1959) eng kadimgi gulli usimliklar psilofit- larning telomidan kelib chikkan deydi.