Mavzu: Fosfor va uning xossalari

T.K.5-Milliy va umummadaniy kompetensiyasini shakllantirish

Rivojlantiruvchi – o’quvchilarning. Moddaning yonishi. Yonilg’ilarning turlari. Havo tarkibining ifloslanishini tushuntira olish malakalarini mustahkamlash.

T.K.3-O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasini shakllantirish

T.K.6-Matematik savodxonlik, fan va texnika yangiliklaridan xabardor bo‘lish hamda foydalanish kompetensiyasini shakllantirish

Dars jihozi: kimyoviy elementlar davriy sistemasi,

Dars turi: yangi bilim beruvchi

Dars usuli: an’anaviy

I. Tashkiliy qism a) salomlashish b) davomadni aniqlash d) siyosiy daqiqa

Dars bosqichlari va vaqt taqsimoti:
1	Tashkiliy qism	3 daqiqa
2	O‘tilgan mavzuni esga solish;uyga vazifani so`rash	10 daqiqa
3	Yangi mavzuni yoritish:	15 daqiqa
4	Yangi mavzuni mustahkamlash	10 daqiqa
5	Darsga yakun yasash va baholash	5 daqiqa
6	Uyga vazifa	2 daqiqa

II.Yangi darsni rejasi.

1.Moddaning yonishi. 2.Yonilg’ilarning turlari. 3.Havo tarkibining ifloslanishi

III.Yangi darsning bayoni.

Kislorod ishtirokida boradigan, ko‘p miqdorda issiqlik va yorug‘lik nuri hosil bo‘ladigan reaksiyalar — yonish deb ataladi. Toza kislorodda moddalar havodagiga qaraganda ancha yaxshi va tez yonadi  Bu ikki holatda ham bir xil miqdorda issiqlik chiqsa-da, toza kislorodda bu jarayon tezroq boradi va ajralib chiqayotgan issiqlik havodagi kabi azotni qizdirish uchun zarur emas, shuning uchun havodagidan ko‘ra toza kislorodda yonishda harorat ancha yuqori bo‘ladi.Cho‘g‘lanib turgan cho‘pni toza kislorodli idishga tushirsak, u darhol yona boshlaydi. Havoda esa cho‘g‘i birozdan so‘ng umuman o‘chib qolishi mumkin. Agar bu cho‘p yonayotgan bo‘lsa, havoda ham yonishda davom etadi, chunki yonish vaqtida ajralib chiqqan issiqlik cho‘pning alangalanish haroratidan yuqoriroq harorat bo‘lishini ta’minlab turadi. Moddalarning havoda yondirish uchun zarur harorat alangalanish harorati deb ataladi. Demak, moddalar yonishini ta’minlash uchun avvalo alangalanish haroratigacha qizdirish va kislorod yetib turishini ta’minlash lozim.Alangani o‘chirish uchun yonishning boshlanishini ta’minlaydigan omillarni bartaraf etish lozim, ya’ni moddani alangalanish haroratidan past haroratgacha sovutish hamda unga kislorod yetib turishini to`xtatish lozim.Yonayotgan narsaga dastavval haroratni tushiruvchi, alangalanmaydigan vosita sepilib, so‘ng kichikroq hajmli buyum bo‘lsa odeyal yoki brezent mato yopilsa yong‘in manbasiga havo o‘tmaydi, alanga matoni alangalanish haroratigacha qizdirib ulgurmasdan yong‘in o‘chiriladi.

Ko‘zda tutilmagan holatlarda yong‘inni o‘chirish uchun dastavval yong‘in o‘chirish vositalaridan foydalanish lozim, agar ular bo‘lmasa, so‘ngra yuqorida aytilgan usulda yong‘inni o‘chirish zarur.Umuman olganda, yonish jarayoni sanoatda va kundalik turmushda katta ahamiyatga ega. Yonilg‘i qattiq, suyuq va gazsimon bo‘ladi . Yonuvchanligi natijasida issiqlik bera oladigan material yonilg‘i deb ataladi. Qattiq yonilg‘idan mineral qoldiq kul qoladi, suyuq va gazsimon yonilg‘i bunday kamchilikdan xoli. Lekin har bir yonilg‘i turi o‘zining kelib chiqish joyi, sanoat ko‘lami, iqtisodiy samarasiga ko‘ra qat’iy o‘z o‘rniga ega va o‘zaro o‘rin bosa olish imkoniyatlari chegaralangan.Yonilg‘ini noto‘g‘ri yoqish — xalq ho‘jaligiga zarar keltirish demakdir. Yonilg‘i sovuq sharoitni oson o‘tkazishga, xomligicha iste’mol qilinmaydigan oziq-ovqat mahsulotlarni pishirishga, rudalardan metallarni suyuqlantirib olishga, transport vositalarini harakatlantirishga, energiyaning boshqa turlarini olishga imkon yaratadi. O‘zbekistonda qattiq yonilg‘i — ko‘mir, asosan, Angren, Sharg‘un, Boysun konlaridan qazib olinadi. O‘zbekistonda ko‘mir zaxirasi 2 milliard tonnadan ortiq. Suyuq yonilg‘i — neft Ustyurt, Buxoro — Xiva, Janubiy-G‘arbiy Hisor, Surxondaryo, Farg‘ona mintaqalarida ko‘plab qazib olinadi. Respublikamizda eng yirik tabiiy gaz konlari Sho‘rtang va Muborak gaz konlaridir.Respublikamizdagi yonilg‘i zaxiralaridan tejab-tergab, oqilona foydalanish asosiy vazifalarimizdan bo‘lib qolishi kerakbo`ladi.