tufaylik yoki inson aqlining alohida energiyasi tufayli kelib chiqishi mumkin. Bu erda
tajriba sezgilarimizning haqiqiy manbaini aniqlashga ojizdir. YUm dunyoni bilish
mumkinligini inkor etibgina qolmasdan, balki, shu bilan birga, sub’ektning hissiy
taassurotlari doirasidan tashqarida biron-bir real narsaning mavjudligi to‘g‘risidagi
masalani ochiq qoldirdi.
Nemis klassik falsafasining asoschisi I.Kant D.YUm g‘oyalarini tanqidiy
jihatdan qayta ishlab chiqdi. Kantning transsendental idealizmi shundan iboratki, u,
bir tomondan, bizning ongimizdan mustaqil ravishda «o‘zida narsalar» («vesh v
sebe») mavjudligiga shubhalanmagan, ikkinchi tomondan esa, u «o‘zida narsalarni»
prinsip jihatidan bilib bo‘lmaydi, deb da’vo qilgan. Narsalarning mohiyatini hech
nima bilan payqab, ilg‘ab bo‘lmaydi. Bilish sub’ekti bo‘lgan odam faqat hodisalar va
jarayonlar sirtida yotgan bilan kifoyalanadi, faqat hodisa, «biz uchun narsa» («vesh
dlya nas») bilan ish ko‘radi. «Biz uchun narsa» bizga «o‘zida narsalar» haqida hech
nima demaydi. Dunyo inson uchun «o‘zida narsalar» ning bilib bo‘lmas siri bo‘lib
qoladi, shuning uchun bu falsafa agnostitsizm nomini oldi (yunoncha, a – inkor,
gnostos – bilib bo‘ladigan).
Agnostitsizm – bu shunday ta’limotki, unga ko‘ra dunyo haqida haqiqiy,
ishonchli bilimlarga erishib bo‘lmaydi. Agnostitsizm bilishni faqat biluvchi aqlning
faoliyati deb biladi.
Materialistlar Kantni u «o‘zida narsalarni» e’tirof etgani holda ularni bilib
bo‘lmaydi deb e’lon qiladi, deb tanqid qilsalar, idealistlar uni u sub’ektdan tashqarida
va unga bog‘lik bo‘lmagan holda allaqanday sirli «o‘zida narsalarni» e’tirof etadi,
deb tanqid qiladilar. Agar Kant nazdida «o‘zida narsa» ni mutlaqo bilib bo‘lmasa,
hozirgi zamon materialistlari uni hali bilib olinmagan narsadir, lekin bu uni mutlaqo
bilib bo‘lmaydi, degan ma’noni bildirmaydi, deb biladilar.
XIX-XX asrlar chegarasida agnostitsizmning yana bir turi – konvensionalizm
shakllandi. Konvensionalizm (lotincha konvensio – shartnoma, kelishuv, bitim) – bu
falsafiy ta’limot bo‘lib, unga ko‘ra ilmiy nazariyalar va tushunchalar tashqi
dunyoning, uning tomonlari va xossalarining real tafsifi emas, balki olimlar
o‘rtasidagi kelishuv mahsulidir. Konvensionalizmning eng yirik vakili fransuz
matematigi va filosofi Anri Puankaredir (1854-1912).
Ilmiy-texnikaviy taraqqiyot va informatsion sivilizatsiya davrida hozirgi zamon
gnoseologiyasida shuni hisobga olmoq muhimki, bilish sub’ekti bilan ob’ekt orasida
ko‘pincha vositachi pribor, tadqiqot qurilmasi turadi. Bu o‘ziga xos gnoseologik
vaziyatni vujudga keltiradi. Pribor ob’ektni adekvat, aynan aks ettirish jarayoniga
muayyan uzluksiz va tasodifiy xatolar kiritishi sababli, tadqiqotchi ularga zarur
korrelyasiya qilmog‘i lozim. Biroq bu agnostitsizmning tantanasini bildirmaydi, balki
bizning bilish usullarimiz, metodlarimiz, vosita va shakllarimiz doimiy
takomillashtirilib turishga muhtoj ekanligini ko‘rsatadi. Bizni qurshab turgan dunyoni
bilish mumkin, bilish esa – sub’ektning haqiqatni anglash va uni o‘z amaliy,
yaratuvchilik, o‘zgartiruvchilik faoliyatida qo‘llash maqsadida tashqi dunyoni ongli
ravishda aks ettirishidir.
2.
Do'stlaringiz bilan baham: