Мавзу: Фалсафа фанининг предмети, ма=сади, вазифалари ва муаммолари

Buddaviylik 
ijtimoiy hayotning har qanday ko‘rinishlaridan voz kechishni,
uzlatga chekinib, nirvanaga cho‘mishga (maxsus holatga kirishga) da’vat qiladi.
Lekin bunday xulosa faqat budda matnlari tahlil etilganda chiqadi. Buddizm bilan
yaqindan tanishish shuni ko‘rsatadiki, buddizm tarafdorlari uchun nirvanaga intilish
«boylik, yuqori martaba va ijtimoiy kelishuv istagi bilan» muvaffaqiyatli tarzda
uyg‘unlashib ketadi.
Konfutsiylik
tarafdorlarining fikricha, erdagi dunyo osmon obrazi va unga
o‘xshatib yaratilgan bo‘lib, unga hech qanday qo‘shimcha va o‘zgarishlar kiritilishi
kerak emas. Ijtimoiy hayotning asosiy prinsiplari (Konfutsiy fikri bo‘yicha): a) davlat
boshlig‘iga sodiqlik; b) yuqoridagilarga hurmat; v) burchga sodiqlik va boshqalar.
Konfutsiylik, bir tomondan inson va jamiyatni turli to‘qnashuvlardan himoya
qilishga, ikkinchi tomondan, insonni aniq, konkret ijtimoiy ideallarga erishishga
yullovchi an’analar, urf-odatlarni saqlab qolishni tashviqot qiladi. Konfutsiylikning
ijtimoiy rivojlanishdagi asosiy qoida (postulat)laridan biri – zo‘ravonlik qilmaslik
bo‘lib, bunda qadimgi Xitoy madaniyatining va buddaviylikning mafkuraviy ta’siri
ko‘rinib turadi. 
Hinduviylik 
ijtimoiy tasavvurlarida o‘rnatilgan tartibning ierarxiyaga
asoslanganligi va mustahkamligi g‘oyasi ustun turadi: jamiyatning hammasi
kastalarga bo‘linganligi, ular o‘rtasidagi chegaralar qattiq saqlanishi darkor. Amalda
bu narsa kastalar o‘rtasidagi ziddiyatlar va dushmanliklarga, «past» kastalarning
kamsitilishiga, qadimiy ijtimoiy voqeliklarning saqlanib qolishiga olib keladi.
Hinduviylik ijtimoiy va shaxsiy hayot sohasidagi ta’qiqlar va cheklashlarning
buzilishiga qarshi turadi. Uning uchun taraqqiyot g‘oyasi yotdir. Hindistonning
ko‘pgina ko‘zga ko‘ringan mutafakkirlari (ayniqsa M. Gandi, R.Tagor) eng avvalo
hinduviylikni uning inson va jamiyat to‘g‘risidagi tasavvurlarini isloh qilish
maqsadida ko‘p kuch sarfladilar.
Iudaizm
dagi ijtimoiy muammoning o‘ziga xosligi yahudiylarga ko‘p asrlar
davomida boshqa sotsium jamoalaridan alohida ajratilgan holatda yashashga to‘g‘ri
kelganligi bilan belgilanadi. SHuning uchun ham iudaizmning ijtimoiy muammosi
oila va jamoa doirasi bilan chegaralangandir. Biroq, vaqt o‘tishi bilan ko‘plab
ijtimoiy qadriyatlar o‘zgarib ketadi. Masalan, kambag‘allarga yordam berish
(filantropik) ahamiyatga ega bo‘lib, jamoaning gullab-yashnashi uchun xizmat qilish
esa keng ijtimoiy faoliyat sifatida qo‘llab-quvvatlanadi. Iudeylar atrofdagi olamni,
butun jamiyatni dushman deb qabul qilishdan voz kechishdi.
«YO bor urf-odatlar

---

kuchiga qarshi turish va o‘zi uchun yangi, yanada kengroq dunyoni kashf qilish, yoki
an’anaviy, traditsion haqiqat va odatlarga xavf soluvchi omil deb qaraladigan
zamonaviy yangi g‘oyalarga qarshi turish kerak»
16
,- degan muammo yuzaga
kelganda ko‘pchilik yahudiylar kelishish yo‘lini afzal ko‘ra boshladilar.
Zardushtiylik dinida jamiyatga oid qarashlar etarli darajada qiziqarli
ifodalangan. Taniqli olimlardan M.M. Xayrullaev va M.A.Usmonov ta’kidlashicha,
«Zardushtiylik faqatgina din bo‘lmay, hukmron mafkuradir. Unda jamiyatning
nafaqat ijtimoiy-siyosiy tuzumi, balki jamiyatning urf-odatlari va axloqi ham, xalq
og‘zaki ijodi ham, adabiy ijodi ham»
17
aks etgandir. Zardo‘sht ta’limoti markaziy
osiyolik hukmronlarga davlat quroli bo‘lib xizmat qildiki, bunda nafaqat siyosiy-
huquqiy tamoyillar, balki diniy-axloqiy tamoyillar va me’yorlar ham asosiy tartibga
soluvchi vosita bo‘lishi kerak edi. Zardo‘shtiylikka asoslangan ideal jamiyat
konfutsiylik buddaviylik, iudaizm, platonizm va boshqalarning belgilarini o‘z ichiga
oldi»
18
.
Ijtimoiy muammolarga