Мавзу: Фалсафа фанининг предмети, ма=сади, вазифалари ва муаммолари

2.
Formatsion yondoshuvdan farq qilib, sivilizatsion yondoshuv yagona, yaxlit
tizimga tushirilgan ta’limot sifatida shakllangan emas.
«Sivilizatsiya»
tushuchasi
(lot. civilize – fuqarolarga, davlatga xos) ilk bor XVIII asrda evropalik
ma’rifatparvarlarning asarlarida qo‘llana boshladi. U jiddiy evolyusiyaga yuz tutib,
hozirgi paytgacha bir qancha ma’nolarda qo‘llaniladi. Dastlabki davrlarda u tabiat
olami tuzilishidan farqli ravishda
umuman insoniyat
ni, uning ijtimoiy tuzilishini
anglatgan va birlik
shaklda ishlatilgan. Keyinchalik u
yovvoyilik va johillikdan
keyin keluvchi 
ijtimoiy rivojlanish bosqichini bildirgan. Co‘ngra u qadriyaviy
xususiyat kasb etib, madaniyat tushunchasiga, ayniqsa, individual va ijtimoiy xulq-
atvor normativlariga singib ketgan 
ma’naviy madaniyat, 
ya’ni kishilar, xalqlarning
mentalligi ma’nosiga yaqinlashib qoldi. Amerikalik olimlar A.Kreber va K.Klakxan
1952 yilda «madaniyat» terminining 164 ta ta’rifini e’lon qildilar va ko‘p hollarda uni
«sivilizatsiya» termini bilan bir qatorda qo‘llanilganligini qayd etdilar.
«Sivilizatsiya» va «madaniyat» 
tushunchalari ko‘pincha sinonimlar sifatida ishlatib
kelindi.
XIX asrning ikkinchi yarmidan sivilizatsiya tushunchasini butun bir xalqlar va
mamlakatlarning rivojlangan holatiga,
«oliy darajadagi madaniy tuzilmalar»
ga
tatbiqan, ko‘plik shaklida qo‘llanila boshlandi. 1861 yilda Zalsburgda insoniyat
sivilizatsion rivojining rang-barangli nazariyasini, tarixga
madaniy-tarixiy yoki
sivilizatsion yondoshuv
ni shakllantira boshlagan madaniy-tarixiy maktab paydo
bo‘ldi. N.YA. Danilevskiy (1822-1865), O.SHpengler (1880-1936), A.Toynbi (1889-
1975), P.A.Sorokin (1889-1968) va boshqalar ushbu maktabning mashhur

---

namoyondalari edi. Ularning har biri «sivilizatsiya» terminiga o‘z talqinlarini
berganlar: Danilevskiy – «madaniy-tarixiy tiplar», SHpengler – «Etuk madaniyatlar»,
Toynbi – «Lokal sivilizatsiyalar», Sorokin – «Madaniy supersistemalar» g‘oyalarini
ilgari surishgan. Ularning ichida eng ommaviylashgani «lokal sivilizatsiyalar»
termini bo‘ldi.
Umuman olganda, madaniy-tarixiy yo‘nalish namoyondalari sivilizatsiyani
odatda etnik chegaralar bilan mos tushmaydigan, etnoslararo xarakterga ega bo‘lgan
madaniyat tiplari tarzida tushunganlar. Lekin etnoslararo sivilizatsiyalar muayyan
madaniy markazlarning kuchli ta’siri ostida vujudga keladi. Xususan, Qadimgi
SHarqqa nisbatan yaqin sharq, hind va uzoqsharq sivilizatsiyalari, Evropaga nisbatan
esa – antik sivilizatsiya haqida fikr yuritilib, ular mos ravishda Qadimgi
Mesopotamiya, SHimoliy Hind, Xitoy va Gretsiya ta’sirida paydo bo‘lgan.
Sivilizatsion yondoshuvda