Мавзу. Ернинг ички динамик жараёни р е ж а: Тектоник ҳаракатларнинг турлари

Тоғ жинсларининг дислокацияси ва унинг қурилишга таъсири.
Дислокастион тектоник ҳаракатлар геосинклинал худудларга хос бўлиб, жинсларнинг дастлабки ётиш ҳолатларини ва хусусиятларини ўзгартиради. Горизонтал ҳолда ётган қатламлар бурмаланади, узилади ва уларнинг айрим қисмлари узилмалар бўйича юқорига ёки пастга силжийди. Жинсларнинг бирламчи горизонтал ётишининг ўзгариб бурмаланиши ёки узилиши тоғ жинсларининг дислокацияси деб аталади.
Дислокациялар тектоник ҳаракатнинг кўринишига қараб ва дислокациялар шаклиги қараб икки турга бўлинади:
1. Бурмали дислокация.
2. Узилмали дислокация.
Бурмали дислокациялар бурмаланиши дислокацияларнинг ўзига хос хусусиятларидан бири бурмаланишлар қатламларининг яхлитлиги бузилмасдан туриб букилиши натижасида ҳосил бўлади. Букилмалар букилиш жараёнида ер қобиғидаги массанинг горизонтал йўналишда ҳаракатга келиши ва силжиши натижасида пайдо бўлади. Бурмали дислокациялар бурмаланиш шаклига кўра қуйидаги турларга бўлинади: антиклинал, синклинал, моноклинал, флексура (5.1-расм).
Узилмали дислокациялар кучли тектоник ҳарактлар туфайли қатламларнинг узилиши ва бўлинган қисмларнинг бир-бирига нисбатан силжиши натижасида юзага келади. Агар вертикал (радиал) кучлар қатлам жинсларнинг қаршилик кучидан ортиб кетса, яхлит қатламлар ва бурмалар бирор жойдан узилиб, дарзлар пайдо бўлади. Дарзларнинг кенглиги бир неча сантиметрдан бир неча метргача, силжиш амплитудаси бир неча сантиметрдан бир неча километргача боради. Дарзлар доимо нураш жараёни натижасида ҳосил бўлган юмшоқ жинслар билан тўлган бўлади.
Узилмали дислокацияларга узилмалар ва тескари узилмалар, горстлар ва грабенлар,
силжишлар ва надвиглар мисол бўла олади (5.2-расм).
1-узилма (сброс); 2-зинали узилма; 3-тескари узилма (взброс); 4-зинали тескари узилма;
5-грабен; 6-горст. а-қатламларнинг ҳаракатсиз қисми; б,в-силжиган қисмлари; у-узилиш текислиги.
Ер юзасининг бирор ерида иморат ва иншоот қуриладиган бўлса, аввало қатламларнинг ётиш ҳолатини билиш керак. Чунки тоғ жинсларининг қалинлиги, ётган чуқурлиги, тузилишини билмасдан туриб, шу майдонларни қурилишга лойиқ ёки нолойиқлигини аниқлаб бўлмайди.
Тоғ жинсларининг дислокациясининг турлари, қатламларининг дарзлик даражалари табиий қурилиш хом ашёларини қазиб олишда катта аҳамиятга эгадир. Чунки конлар жойлашган худуднинг тектоник шароити шу кондан фойдаланиш ва эксплуатация қилиш усулларини белгилайди.