Mavzu: Endokrin tizim fiziologiyasi Asosiy savollar

Garmonlarning nishon-hujayralar bilan hamkor mexanizmi. Gormonlarning tasiri nishon – azolar hujayralaridagi bazi enzimlarning katalitik faolligini kuchaytirish yoki sustlashtirish bilan ruyobga chiqadi. Gormonlar hujayralarda enzimlar sintezini tezlashtirib, ularda enzimlar miqdorini oshirish yo’li bilan tasir qiladi. Umuman gormonlar uchta muhim vazifani bajaradi: 1) organizmning jismoniy, jinsiy va ruxiy rivojlanishi va ko’payishini taminlaydi; 2) organizm va uning faoliy tuzilmalarini doimiy o’zgarib turuvchi sharoitlarga moslashishini taminlaydi: 3) bazi fiziologik ko’rsatgichlarning (qonda glyukoza, kaltsiy, fosfor va boshqa moddalar miqdorining) barqarorligini saqlaydi (gomeostatik faoliyat).
Gipofiz. Bu murakkab ichki sekretsiya bezi bo’lib oldingi, oraliq va orqa bo’laklardan tuzilgan. Oldingi bo’lagi (adenogipofiz) xromofob (55–60%) va xromofil (40-45%) hujayralardan tuzilgan. Xromofil hujayralarning ko’pchiligi atsidofil, qolgani bazofil bo’ladi. Gormonlar xromofillarda sintezlanadi. Bazofil hujayralar adrenokartikotrop, tireotropin, gonadotrop (follikulni stimullovchi va lyuteinlovchi), atsidofillar o’sish gormoni (somatotropin) va prolaktin ishlab chiqaradi. Gipofizning glandatrop gormonlari follikulning rivojlanishi va etilishini, ovulyatsiyani (Graaf pufakchasi yorilib, undan tuxum hujayra chiqishini), sariq tana rivojlanishini va faoliyatini tasirlaydi. Erkaklarda urug’don naychalarining rivojlanishi va spermotsitlar etilishi, spermatozoidlar paydo bo’lishi uchun gonatrop gormonlar zarur. Bu gormonlar jinsiy bezlarda ayollar jinsiy gormonlari - estradiol, estron va progesteron va erkaklar jinsiy gormoni - testosteron ishlab chiqarilishini boshqarib turadi. Tirotrop gormon qalqonsimon bezning o’sishini tezlashtiradi, bezda tireoid gormonlarning hosil bo’lishini va qonga o’tishini boshqaradi. Adrenokortikotrop gormon buyrak usti bezi po’stloq qismining tutamli va to’rli zonasining o’sishi va bu erda gormonlar sintezi uchun zarur.
Gipofizning orqa bo’lagini gliya hujayralarga o’xshagan pituitsitlardan iborat bo’lgani va MAT ning gipotalamus qismi bilan funktsional va morfologik bog’liqligi uchun neyrogipofiz deyiladi. Neyrogipofizdan andiuretik gormon va oksitotsin olingan. Andidiuretik gormon siydik hosil bo’lishini sekinlashtiradi. Bu gormon etishmasa qandsiz diabet paydo bo’ladi. Oksitotsin bachadonning ritmik qisqarishini taminlaydi.
Gipotalamusning gipofiziotropik sohasi gipofizning glandotrop gormonlarini va o’sish garmoning qonga o’tishini boshqaradi. Bu sohadagi kichik neyrosekretor hujayralar adenogipofizdan garmonlarning sitezlarini va qonga o’tishini tezlashti-radigan rilizing garmonlarni (liberinlarni) va bu jarayonlarni tormozlaydigan ingibitor omillarini (statinlarni) ishlab chiqadi. Liberin va statinlarni adenogi-pofizga qon etkazadi. Adenogopofiz garmonlaridan biri adrenokortikotrop gormon buyrak usti bezida glyukokortikoidlar sintezini boshqaradi, ikkinchisi – tirotrop gormon – qolqonsimon bezda tireoid gormon ishlab chiqarishini rag’batlantiradi, follikulalarni rag’batlantiruvchi gormon va lyuteinlovchi gormon jinsiy gormon sintezi uchun kerak.