Mavzu: Elektromontaj ustaxonasi bilan tanishuv. Texnika xavfsizligi qoidalariga rioya etish

Mavzu: Elektr stansiya va elektr tarmoqlari kuch va o‘lchov transformatorlargatexnik xizmat ko‘rsatish,

ta'mirlash va montaj qilishishlarini bajarish.
Reja:

1. 
   KUCH TRANSFORMATORLARINING TARKIBIY TUZILISHI TO‘G‘RISIDA ASOSIY MA’LUMOTLAR
   

2. TRANSFORMATORLARNING CHULG‘AMLARINI TA’MIRLASH
Transformatorlar deb, ma’lum qiymatdagi o‘zgaruvchan tok kuchlanishini boshqa bir qiymatli o‘zgaruvchan tok kuchlanishiga o‘zgartiruvchi aylanuvchi qismga ega bo‘lmagan elektr mashinalarga aytiladi.
Avtotransformatorlar deb, umumiy qismga ega bo‘lgan ikki yoki undanko‘p chulg‘amlarga ega bo‘lgan transformatorlarga aytiladi.
Kuch transformatorlari deb, elektr tarmog‘idagi elektr energiyani o‘zgartirishga yoki to‘g‘ridan to‘g‘ri iste’molchini energiya bilan ta’minlashga xizmat qiluvchi transformatorlarga aytiladi. Kuch transformatorlari umumiy qo‘llaniladigan va alohida maqsadlarda qo‘llaniladigan turlarga bo‘linadi.
Ishlab chiqarilayotgan kuch transformatorlari quyidagi qabul qilinganbelgilashlar (shunday ketma-ketlikda) bilan farqlanadi:
A — avtotransformator (transformator bo‘lsa, bu harf qo‘yilmaydi); T — uch fazali yoki O — bir fazali;
В — РЁ (past kuchlanish) chulg‘amining tashkil etuvchi o‘ramlarininguchlari chiqarilganligini bildiradi.
Harfiy belgilashlardan keyin yozilgan kasrning suratidagi son transformatorning nominal quvvati kVA ni, maxrajidagi son esa YUK (yuqorikuchlanish) chulg‘amining kuchlanish klassini kV ni anglatadi.
9.1-jadvalda tabiiy moyli (M), moyli puflanuvchi (MA) va majburiy moyli puflanuvchi (AO) sovitiluvchi ikki va uch chulg‘amli umumiy qo‘llaniladigan ba’zi kuch transformatorlarining texnik ko‘rsatkichlari keltirilgan.

9.1-jadval






a — bo‘ylama qirqimi; b — tepadan ko‘rinishi (qopqoqsiz).



8.21-rasm. Aylanish o‘qining balandligi 160—250 mm bo‘lgan 4A seriyadagi asinxron motorlar chiqarish qurilmasining konstruksiyasi: 1 — qopqoq; 2 — chulg‘amning ulanishsxemasi; 3 — uya; 4 — saqlovchi vtulka; 5 — zichlovchi vtulka;
6 — zichlovchi halqa; 7 — korpus; 8 — patrubok; 9 — qisqichlar qutichasi.
energiya bilan ta’minlashda moyli (9.1-a rasm) va havoli (9.1-b rasm) sovitiladigan ikki chulg‘amli uch fazali kuch transformatorlari qo‘llaniladi. Tabiiy havoli sovitiladigan (ikkinchi nomi quruq) transformator- larning chulg‘amlari kanallari oTchamlari uzaytirilgan bo‘ladi, bu esa
transformatorning eng ko‘p qiziydigan qismlarining havo bilan yelpinishi
sharoiti va issiqlikning uzatilishi yaxshilanadi.
Havoli sovitiladigan transformatorlarning tarkibiy tuzilishi moyli sovitiladigan transformatorlarnikidan deyarli farq qilmaydi. Moyli sovitiladigan ikki chulg‘amli uch fazali kuch transformatorini (9.1-a rasm) tashkil etuvchi asosiy qismlari quyidagilardan iborat:
Qalinligi 0,35 yoki 0,5 mm bo‘lgan elektrotexnik po‘lat listlardan yig‘ilgan qattiq konstruksiyali magnit o‘tkazgich (6 ) yuqori va pastdan po‘lat xomut bilan mahkamlangan uch vertikal sterjenlardan tashkil topgan bo‘lib, magnit o‘tkazgich po‘lat xomutining po‘lat listlari (2 va 5 ) po‘lat xomut to‘sinlari bilan zichlangan bo‘ladi; silindrik karkasga yassi yoki dumaloq izolatsiyali simlardan bir yoki bir necha qatlamli qilib o‘ralgan chulg‘amlar (past kuchlanishli (PK) chulg‘amning tepasiga yuqori kuchlanish (YUK) chulg‘ami (3 ) joylashtiriladi); silliq, qovurg‘ali yoki quvurchali devorchali oval shakldagi po‘lat bak (1 ), bakni germetik qilish maqsadida hamda turli o‘lchov asboblarni o‘rnatish uchun xizmat qiluvchi qopqoq (11 ). Moylisovitiladigan kuch transformatorlariga xizmat qilishni yengillashtirish, ichki qismlarini shikastlanishidan va transformator moyining tez eskirishidan asrash maqsadida nazorat asboblari bilan jihozlangan bo‘ladi.
Transformator bakidagi moyning ustki qatlamidagi haroratini nazorat qilishga moTjallangan termometr va termometrik signalizator, YUK chulg‘ami bilan PK chulg‘ami orasidagi izolatsiyaning teshilishi natijasida YUK chulg‘amidan PK chulg‘amiga potensialning o‘tishi sababli, xizmat ko‘rsatuvchilarni va past kuchlanishli elektr apparatlarni yuqori kuchlanishdan himoyalovchi teshuvchi saqlagich, YUK chulg‘ami uchlarini almashlab ulab YUK va PK chulg‘amlari soni nisbatini o‘zgartirish natijasida transformatsiya koeffitsiyentini ±5% gacha o‘zgarishini ta’minlovchi almashlab ulagich (8) lar shunday himoya asboblar turkumiga kiradi. Bundan tashqari magnit o‘tkazgich po‘latida yoki chulg‘amlarda sodir bo‘ladigan mahalliy qizish qiymatining yuqori bo‘lishi natijasida transformator ichki qismlarining yemirilishini va natijada ularni o‘rab turgan moyning tezkor parchalanishi va gaz relesi kontakt tizimiga ta’sir etuvchi gazlarning yuzaga kelishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun transformatorlar gaz relesi (18 ) bilan jihozlanadi.
Arzimas shikastlanishlar va oz miqdorda gazlarning hosil bo‘lganida signalizatsiya ishga tushadi va shikastlanishlar o‘ta xavfli bo‘lganida esa transformator tarmoqdan uziladi.
Po‘lat alangalanishi natijasida va boshqa ichki qismlarining sezilarli shikastlanishi natijasida shiddatli sodir bo‘lgan gazlarni atmosferaga uzatuvchi bak bilan ulangan saqlagich quvuri (15 ), bakdan chiqarilgan chulg‘amlarning uchlarni izolatsiyalashga xizmat qiluvchi va taqsim- lovchi qurilma shinalariga ulashni osonlashtiruvchi chinni izolatorlar ichidan o‘tkazilgan mis simlarning (13 va 14 ) chiqish uchlari, shuningdek, haroratning o‘zgarib turishi natijasida moy hajmining o‘zgarib turishini (ko‘payishi yoki kamayishini) kompensatsiya qilish va bakning transformator moyi bilan to‘liq to‘ldirilganligini ta’minlashga xizmat qiluvchi kengaytirgich (konservator) (16 ) lar ham transformatorning asboblari turkumiga kiradi. Kengaytirgichning bo‘lishi moyning atmosfera havosi bilan tegib turish yuzasining kamayishiga va shunday qilib moyning oksidlanishi va ho‘llanishidan muhofazalanishi amalga oshiriladi.
Kuch transformatorlarining eng tez ishdan chiqadigan qismi bu uning
chulg‘amlaridir. Transformatorlarda qo‘llaniladigan chulg‘amlar o‘zining konstruksiyasi, o‘ralish usuli, o‘ramdagi parallel o‘tkazgichlarning soni va chulg‘amning ba’zi elementlarining ulanish sxemalari bilan farqlanadi (9.6-rasm).
Hozirda transformatorlarda bir, ikki va ko‘p qatlamli silindrik chulg‘amlar, shuningdek, uzluksiz va vint ko‘rinishdagi dumaloq yoki to‘g‘ri burchaksimli chulg‘amlar keng qo‘llaniladi.
Bir qatlamli silindrik chulg‘am bir yoki bir necha to‘g‘ri burchakli simlardan o‘raladi (9.6-a rasm). Chulg‘amning boshlanish va oxirgi uchlari chulg‘amning qarama-qarshi tomonlarida joylashtiriladi.
Ikki qatlamli silindrik chulg‘am bir qatlamli chulg‘am kabi to‘g‘ri burchakli simlardan o‘raladi, biroq, simlar ikki qatlam qilib joylashtiriladi, ularning uchlari chulg‘am chetlaridan biriga chiqariladi (9.6- b rasm). Bir va ikki qatlamli chulg‘amlar, asosan, quvvati 630 kVA gacha bo‘lgan kuch transformatorlarining PK chulg‘amlarida qo‘llaniladi.
O‘ramlari zich va bir qatlamidan ikkinchi qatlamiga o‘tuvchi qilib joylashtirilgan dumaloq kesim yuzali simdan iborat ko‘p qatlamli silindrik chulg‘am qog‘oz-bakelit silindrga o‘raladi (9.6-d rasm). Birinchi va har kelgusi qatlam orasiga izolatsion qog‘ozning bir necha qatlami joylashtiriladi. Ko‘p qatlamli chulg‘amni tayyorlash konstruktiv jihatdan murakkab emas, biroq, o‘qlar bo‘yicha chulg‘amda hosil bo‘ladigan mexanik zo‘riqishlarga chidamlilik darajasi yuqori emas. Shuning uchun chulg‘amning mexanik mustahkamligini oshirish maqsadida chulg‘amni butun bo‘yi bo‘yicha o‘ramlar yo‘nalishi bo‘ylab taftyanli lenta bilan o‘rab chiqiladi, so‘ngra gliftal lok bilan shimdiriladi va 90—100°C da quritiladi. Kuchlanish qiymati 6, 10 va 35 kV va quvvati 400 kVA gacha bo‘lgan moyli kuch transformatorlarning YUK chulg‘amlarida ko‘p qatlamli chulg‘amlar qo‘llaniladi.
Hozirda to‘g‘ri burchakli simlardan o‘ralgan alohida g‘altaklardan iborat uzluksiz chulg‘amlar transformatorlarda keng qo‘llanilmoqda (9.6-e rasm). Bu chulg‘amlarda uzilish ro‘y bermaydi, chunki alohida g‘altaklar bir-biriningustiga uzluksiz qo‘yilib chiqilgan va uchlar kavsharlanmagan bo‘ladi. Bunday

mustahkamligi yuqori bo‘lgani uchun ham turli kuchlanishli va quvvatli kuch transformator- larining YUK va PK chulg‘amlarida keng qo‘llaniladi.

Vintli chulg‘am spiral ko‘rinishdagi o‘ramlar qatoridan iborat bo‘ladi (9.6-f rasm). O‘ramlar orasidagi kanallar chulg‘amlarning sovitish sharoitlarini yaxshilashga xizmat qiladi. Vintli chulg‘am, chulg‘am ichki yuzalari va uning o‘ramlari orasi bo‘ylab vertikal kanallarni hosil qiluvchi qog‘oz-bakelitli silindrga yoki elektrokartondan reyka va qoplamalar qirqib tayyorlangan qoliplarga o‘raladi. Vintli chulg‘amlarning mexanik mustahkamligi yuqori bo‘lgani sababli ham quvvati 1000 kVA va undan katta bo‘lgan kuch transformatorlarining PK chulg‘amlarida keng qo‘llaniladi.
Ta’mirlash uchun keltirilgan transformator chulg‘amini ko‘zdan kechirish vaqtida uni demontaj qilish shart bo‘lmagan, ammo magnit o‘tkazgich plastinkalari zichligi buzilishi bilan bog‘liq nosozliklari aniqlanishi mumkin. Bunday nosozliklarga quyidagilar kiradi: chulg‘amlarning zichligi susayishi, ba’zi o‘ramlarning kuchsiz siqilishi, sim izolatsiyasi kichik qismining ishdan chiqishi va h.k.
Chulg‘amdagi jiddiy nuqsonlar (o‘ramlararo qisqa tutashuv, simlarning erib ketishi, YUK va PK chulg‘amlari orasidagi yoki PK chulg‘ami bilan magnit o‘tkazgichi aktiv po‘lati orasidagi izolatsiya teshilgan va b.)

5. 
   rasm. Magnit o‘tkazgich paketi listlari orasidagi izolatsiya qarshiligini o‘zgarmas tokda o‘lchash: 1 — mis plastinkalar; 2 — po‘lat xomutto‘sini; 3 — magnit o‘tkazgich;
   

shpilka.
4-zichlovchi


transformatorning normal va xavfsiz ishlashiga yo‘l qo‘ymaydi va chulg‘am demontaj qilinadi.
Chulg‘amni demontaj qilish, magnit o‘tkazgich vertikal shpilka- larining yuqori gaykalari va gorizontal zichlovchi shpilkalarning gaykalari bo‘shatilib, po‘ l at xomutning teshigidan chiqarilib, bo‘laklarga ajratish va zichlangan plastinkalarni bo‘shatishdan boshlanadi. Oldindan po‘lat xomut balkalarning biriga «YUK tomoni» yoki «PK tomoni» yozuvi osib qo‘yiladi, shundan so‘nggina po‘lat xomut to‘sini olinadi.
Magnit o‘tkazgich yuqori po‘lat xomut zichlagan plastinkalarni bo‘shatish, bir paytda YUK va PK chulg‘amlari tomonidan yuqori chetki paketlaridan 2—3 plastinkalarni olish bilan boshlanadi. Po‘lat xomut plastinkalarini bo‘shatib chiqarishda qanday ketma-ketlikda amalga oshirilsa, xuddi shunday ketma-ketlikda taxlab qo‘yiladi.
Chulg‘amni ta’mirlashda ishdan chiqqan g‘altakning mis simidan foydalanishga harakat qilinadi. Buning uchun g‘altak 450—500°C haroratli pechda kuydiriladi va qizigan simni suvda yuviladi, shundan so‘ng sim silkitilib kuygan izolatsiyasi to‘liq sidirib tashlanadi.
Sim ustiga izolatsion material sifatida qalinligi 0,05—0,12 mm va eni 15—25 mm bo‘lgan izolatsion qog‘oz lentalar ishlatiladi, uni sim ustiga lenta enining 0,5 yoki 0,3 qismini yopib boruvchi spiral ko‘rinishda o‘raladi. Yupqa qog‘oz simga ikki yoki uch qavat qilib o‘raladi.
Ko‘p qatlamli chulg‘amlar yog‘och yoki metall shablonlarga o‘raladi, ular aylanuvchi shpindelli va o‘ramlar sonini hisoblovchi hisoblagich bilan jihozlangan dastgohlarga o‘rnatiladi. Alohida elektr ta’mirlovchi korxonalarda va katta korxonalarning elektr sexlarida katta quvvatli transformatorlarning g‘altaklari alohida o‘rovchi dastgohlarda o‘raladi. Kichik va o‘rta quvvatli transformatorlarning chulg‘amlarini o‘rashda konsolli va xarrakli g‘altak o‘rovchi dastgohlar keng ishlatiladi.
Konsolli o‘rash dastgohi quvvati 630 kVA gacha bo‘lgan trans- formatorlarning g‘altaklarini o‘rashda ishlatiladi (9.7-a rasm). Elektr motor (1 ) dastgohning staninasi (2 ) ga o‘rnatilgan. Dastgoh shpindeliga qarama-qarshi yo‘nalgan ikki yog‘och pona (9 ) ning ikki tekstolit disklar (7 ) ning




9.6-rasm. Kuch transformatorlarining silindrik chulg‘amlari:
a — bir qatlamli; b — ikki qatlamli; d — ko‘p qatlamli; e — uzluksiz; f — vintli.1 — to‘g‘ri burchakli simli o‘ram; 2


— chulg‘amning chetki o‘ramlari izolatsiyasini kuchaytiradigan elektrokartonli quticha; 3 — bo‘lakli tenglashtiruvchi halqachalar; 4 — qog‘oz-bakaletli silindr; 5 — chulg‘am birinchi qatlamining oxirgi uchi; 6 — vertikal reyka; 7 — chulg‘amning ichkariga yo‘nalgan tarmog‘i; 8 — tayanch
izolatsion halqa; 9 — chulg‘am o‘ramlari bo‘ylab joylashishi.
gaykalar (8 ) vositasida qisilib mahkamlangan moslama g‘altak shablonini tashkil etadi. Dastgohga o‘rnatilgan hisoblagich (4) shpindel aylanish sonini hisobga olib borishi bilan bir qatorda shablonga o‘ralayotgan o‘ramlarsonini ham hisoblab boradi. Tayyor bo‘lgan g‘altakni shablondan ajratish uchun gaykani bo‘shatib, birinchi disk bo‘shatiladi va shunda shablon ponalari ajratiladi. Shablonni ishga tushirish va to‘xtatish pedal (10 ) orqali boshqariladi. Pedal (10 ) ulanish muftasi (5 ) bilan mexanik bog‘langan.

18. 
    MAVZU: Elektr qurilmalarga tezkor operativ texnik xizmat ko‘rsatishni tashkil etishva bajarish.