Mavzu: Bozor muvozanati Mundarija: Kirish I. Bob bozor tushunchasi

1.3.Bozor turlari va ular o’rtasidagi bog’liqlik.
Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganlaridek: ,,Faqat uyushgan bozorgina bugungi kunda xalqning ijodiy va mehnat imkoniyatlarini ochib bera oladi, boqimandalikka xotima beradi, tashabbuskorlik va ishbilarmonlikni rivojlantira oladi, rag’batlantirishni va yo’qotilgan xo’jayinlik tuyg’usini qayta tiklaydi. Faqat bozorgina ishlab chiqarishni iste’molchining manfaatlariga bo’ysindirish, mahsulotga bo’lgan talabni aniq xisobga olish, konyuktura o’zgarishlariga qarab tezlikda ish tutish imkonini beradi. Faqat bozorgina tejamli xo’jalik yuritishning kuchli, oqilona jihatlarini yaratadi, xarajatlarni kamaytiradi, talon-taroj va lapashanglikka qarshi kurashadi. Faqat bozorgina yangiliklarga sezgir qiladi, fan va texnikaning eng so’nggi yutuqlarini dadil va g’ayrat bilan joriy etadi, o’z ishining ustasiga, kasb mahoratiga munosib baho beradi”. Bozor tizimining salbiy tomonlari ham bor. Chunki dunyoda odamdan bo’lak mukammal narsaning o’zi yo’q. Faqatgina odam bekami-ko’st, mukammal uyg’unlikda yaratilgan. Shu nuqtai nazardan bozor tizimi faqat ijobiy tomonlarga ega deb aytolmaymiz, uni ideallashtira olmaymiz. ,,Bozor iqtisodiyotiga o’tish muammosiga, - deb yozadi. Birinchi Prezidentimiz I.A. Karimov ,- tik ko’z bilan, real qarash kerak. Bozor iqtisodiyotining faqat ijobiy tomonining emas, balki uning salbiy tomonini ham ko’ra bilish kerak”. Gap, bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida ro’y beradigan salbiy ijtimoiy-iqtisodiy hodisalar ustida bormoqda. O’tish davri inqirozga uchragan ma’muriy buyruqbozlik tizimi bilan endigina tetapoya bo’lib kirib kelayotgan erkin bozor iqtisodiyoti o’rtasidagi, yoki boshqacha qilib aytganda: inqirozga uchragan, lekin yo’q qilib tashlanmagan buyruqbozlik tizimi bilan endigina tug’ilgan, biroq hali juda zaif bozor iqtisodiyoti o’rtasidagi kurash davri bo’lmay iloji yo’q. ,,Bozorga, - deb ta’kidlaydi Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov,- ayniqsa uning shakllanish bosqichida:

 Uzoq va chuqur iqtisodiy inqirozlar;

 Ishsizlikning o’sishi;
 Pulning qadrsizlanishi;
 Ko’pgina korxonalarning ,,sinish” va ishbilarmonlarning xonavayron bo’lishi;
 Axolining moddiy ta’minot jihatidan keskin tabaqalanishi;
 Xuquqqa zid xatti-harakatlar va jinoyatlarning o’sishi xosdir. Bozorning bu illatlarini bilish, ularga tayyor turish, ularni bartaraf etish yuzasidan to’g’ri yechimlar topa bilish kerak”. Buning uchun har birimiz bozorning ijobiy va salbiy tomonlarini yaxshi anglab, aql-zakovat bilan ish tutishimiz lozimdir. Iqtisodchi P. Samuelson ham bozor iqtisodiyoti tizimining kamchiliklardan holi emasligi va bozorning:
 Keskin tengsizlikni keltirib chiqarishini;
 Fanda ulkan tadqiqotlar o’tkazilishini ta’minlay olmasligini;
 Ijtimoiy zarur tovarlarni ishlab chiqarishga emas, puli bor odamning talabini qondirish uchun zarur bo’lgan tovarlarni ishlab chiqarishga yo’naltirilgan bo’lishini;
 Inflatsiya jarayonlarini boshidan kechirib turishini ta’kidlaydi. Shunday qilib, bozor tizimini ideallashtirish, uni hamma davrda davo deb, haddan tashqari olqishlash katta yanglishish bo’lur edi. Uning o’ziga hos ammo- lekinlarni, muammolari, nobop, zaif tomonlari ham yo’q emas. Bozor iqtisodiyoti millionlardan iborat ishlab chiqaruvchi va iste’molchilarning faoliyati bo’lganidan unga tarqoqlik va xudbinlik ham hos. U o’z-o’zidan davlat va jamoatchilik ishtirokisiz tabiatni muhofaza etish, ekologiya muvozanatini ta’minlashni yuzaga chiqarmaydi. Jamiyat uchun zarur bo’lgan, lekin harajatlar qaytimi sekin bo’ladigan, katta mablag’ talab qiladigan inshootlar va binolarning
qurilishini rag’batlantirmaydi. Darhol foyda keltirmaydigan nazariy izlanishlarni ham rag’batlantirmaydi. Bozor o’ziga xos strukturaga ega bo’lgan murakkab tizimdir. Shunga ko’ra u xilma-xil turlarga bo’linadi. 1. Ayirboshlash obektining moddiy shakli jihatidan bozorning quyidagi turlari mavjud:
 Iste’mol tovarlari va xizmatlari bozori;
 Ishlab chiqarish vositalari bozori;
 Moliya bozori;
 Valyuta bozori;
 Mehnat bozori;
 Intellektual tovar bozori;
 Shou-biznes bozori. 2. Ayirboshlash miqyosi jihatidan bozor quyidagi turlarga bo’linadi:
 Mahalliy bozor;
 Regional bozor;
 Jahon bozori. 3. Amal qilish harakteriga qarab bozor 3 hil bo’ladi:
 Tartibsiz (stihiyali) bozor;
 Tartibli bozor;
 Boshqariladigan bozor. 4. Iqtisodiy aloqalarga kirishish darajasiga ko’ra bozor quyidagi turlarga bo’linadi:
 Erkin bozor;
 Monopollashgan bozor;
 Monopol raqobatli bozor;
 Oligopolistik bozor;
 Sof monopoliya bozori. 5. Tovarlarning chetdan kelishiga qarab ochiq va yopiq bozor (ichki bozor) bo’lishi mumkin. Iste’mol tovarlari va xizmatlar bozori aholi iste’mol uchun zarur bo’lgan tovar va xizmatlarni ayirboshlash uchun hizmat qiladi. Amalda iste’mol mollar bozori savdo shahobchalaridan iborat bo’ladi. Unga davlat, kooperativ, tijorat savdosi, dehqon bozori, chayqov kabi bozorlar kiradi. Bunga sotuvchilar-tovar ishlab chiqaruvchilar yoki ularning vakolatini olgan korxona yoki tashkilotlar bo’lsa, xaridor esa keng iste’molchilardan iborat bo’ladi. Bozorda iste’mol tovarlaridan tashqari aholiga har xil maishiy, texnikaviy xizmatlar ham sotiladi. Bu yerda xaridorlar faqat fuqarolardan iborat bo’lmaydi. Ular tarkibiga aholiga bepul xizmat ko’rsatuvchi korxona va tashkilotlar (kasalxona, bolalar bog’chasi, qariyalar uyi, yetimxona va boshqalar) ham kiradi. Ular keng iste’mol buyumlarini sotib oladilar. Iste’mol bozorining hajmi unda sotilgan tovarlarning yalpi summasi, ya’ni tovar oboroti bilan belgilanadi. Iste’mol tovarlari qat’iy davlat narxlari, nazorat qilinadigan narxlar va erkin bozor narxlarida sotiladi. Iste’mol bozori o’zining xolatiga qarab ikki xil bo’ladi:

 ,,to’yingan bozor”, ya’ni tovarlar talabga yetarli bo’lgan bozor;

 ,,taqchil yoki och bozor”, ya’ni tovarlar surunkali yetishmay qolib, talabga javob bera olmaydigan bozor. Bozor iqtisodiyotiga to’yingan, istagan tovarlar mavjud bo’lgan bozor xosdir. O’zbekistonning bozor iqtisodiyotiga o’tishi tovar ishlab chiqarishni rag’batlantirib, ularni ko’paytirish va doimiy taqchilli bozor o’rniga to’yingan bozorni shakllantirish maqsadlarini ko’zlaydi. Masalan, iste’mol bozori barbod bo’lishiga yo’l qo’ymaslik uchun xukumatimiz hayotiy muhim mahsulotlar eksportini bojxonalar orqali qat’iy nazorat qilish va yuqori boj to’lovlari joriy etish bilan bir qatorda, dastlabki bosqichda kundalik zarur tovarlarning cheklangan turlarini meyorlangan tarzda sotishni tashkil etdi. Bu tizim o’zini to’la-to’kis oqladi. U bozorni pishiq-puxta ximoya qilibgina qolmay, iste’mol bozori shoxobchalariga barcha zarur oziqovqat maxsulotlarini va kundalik xarid mollarini muntazam ravishda chiqarib turishni ta’minlash, ularni iste’mol qilish xajmlarini kamaytirmaslik imkonini berdi. Ishlab chiqarish vositalari bozori – bu mehnat qurollari hamda xomashyo, yoqilg’i va metallarning oldi-sotdi bozori. Unda sotiladigan tovarlar shaxsiy iste’molga emas, balki asosan ishlab chiqarish iste’moliga mo’ljallangandir. Demak, tovarning sotuvchilari ham, xaridorlari xam tovar ishlab chiqaruvchilardir. Bozor munosabatlariga o’tgunga qadar ishlab chiqarish vositalarining xarakati (savdosi) asosan moddiy texnika ta’minoti shaklida amalga oshirilardi. Bunda moddiy resurslar odatda erkin savdoga kelib tushmasdi, balki oldindan taqsimlangan fondlar bo’yicha markazlashtirilgan tartibda taqsimlanardi. Ishlab chiqaruvchilar bilan iste’molchilar bir-biriga biriktirilgan, xo’jalik aloqalari bo’yicha sheriklarni tanlashda esa erkin emas edilar. Bunday yo’sinda ishni tashkil etish tovar muomalasiga zid bo’lgan xolda:

 Ishlab chiqaruvchilar o’rtasida taqobat bo’lishni;
 Iste’molchilarning erkin tanlovi va savdosini;
 Tarmoqlar va korxonalarning zarur bo’lgan ishlab chiqarish vositalari bilan yetarli darajada ta’minlanmasligiga olib kelar edi. Bozor munosabatlariga o’tish ishlab chiqarish vositalarini barcha iste’molchilarga bozor orqali erkin narxlarda sotish imkoniyatini yaratadi. Endi ushbu aloqalar ulgurji savdo bozorida tovar birjalari orqali amalga oshiriladi. Bu yerda ommaviy bir xildagi tovarlar (paxta, don, metal va boshqa) erkin narxda, nuqd pulsiz, korxonalarning bankdagi maxsus xisob raqami orqali xisob-kitob yuritish yo’li bilan sotiladi. Tovar birjasida sotuvchi:
 Muayyan kelishilgan narxlarda;
 Muayyan o’rnatilgan muddarda;
 Muayyan miqdorda (sonda, xajmda);
 Muayyan maxsulot turini xaridorga yetkazib berish majburiyatini oladi. Tovar birjalari uni tashkil etuvchilarning pul qo’yishi orqali (aksioner jamiyati singari) tashkil etiladi. Moliya bozori – bu jamiyatdagi moliya xizmatlari bozoridir. Bu moliya mablag’larini vaqtincha xaq to’lab ishlatish yoki ularni sotib olish yuzasidan bo’lgan munosabatlardir. Moliya bozori banklarda, fond birjasida va auksionlarda o’tkaziladi. U asosan kreditlar bozori ko’rinishida bo’ladi. Kredit iste’mol tovarlarini sotib olish, o’z xususiy ishini tashkil etish yoki kengaytirish (ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchini sotib olish), davlat xarajatlarini amalga oshirish va xokazolar uchun olinishi mumkin. Kredit uchun to’lanadigan pul ,,narxi”, uning uchun to’lanadigan foizdir. Foiz (protsent) xar qanday narx kabi, bozordagi talab bilan taklif nisbatiga bog’liq. Moliya bozori tarkibiga quyidagilar kitadi:
 Pul bozori;
 Qimmatli qog’ozlar bozori;
 Valyuta bozori;
 Investitsiya bozori (mablag’larini sarflash);
 Ssuda kapitali bozori;
 Sug’urta bozori x.k. Moliya bozorida ikki guruxdan iborat subyektlar pul bilan munosabat qiladilar. Birinchidan – pul egalari yoki uni saqlab turuvchilar. Bunga axoli, firma, kompaniya va davlat muassasalari kiradi. Ikkinchidan – pulga muxtoj bo’lgan subyektlardir. Xar ikkala subyektlar orasidagi erkin pul muomalasi, ya’ni uning oldi-berdi etilishi moliyaviy bozorni bildiradi. Bu bozordagi subyektlar o’rtasidagi munosabatlar xar ikki tomon uchun manfaatli bo’lgandagina yuzaga keladi. Qimmatli qog’ozlar bozori – u darimad keltiruvchi qimmatli qog’ozlar: aktsiya, obligatsiya, veksel, chek, depozit, sertifikatlarning oldi-sotdi qilinishidir. Bu bozor fond Valyuta bozori amaliyotda valyuta bilan savdo qiluvchi banklar va valyuta auktsion ko’rinishida bo’ladi. O’zbekistonda valyutani oldi-sotdi qilish operatsiyalari bilan Respublika Markaziy banki, respublika tashqi, iqtisodiy Milliy banki va shu faoliyat ychun ruxsat berilgan banklar shug’ullanadi. Valyuta bozori:
 Chet el oldi-sotdisidagi o’zaro to’lovlarni bajarish;
 Valyuta xatarini sug’urtalash;
 Valyuta zaxiralarini diversifikatsiyalash;
 Valyuta sarflari bilan bog’liq turli tadbirlarni o’z ichiga qamrab oladi. Valyuta bozorida muomalalar naqd yetkazib berish bilan yoki valyutani kelishilgan vaqtdagi kurs bo’yicha ma’lum muddatda (1-3 oy va undan ortiq muddatda ) yetkazib berish (forvard) shaklida amalga oshiriladi. Valyuta muomalalari asosan AQSH dollarida olib boriladi. Mehnat bozori – bu ish kuchini oldi-sotdi qilish munosabatini bildiradi. Bu yerda tovar bozoridan farqli o’laroq, insonning o’zi emas, ma’lum muddatda sotiladi. Ish kuchi avval iste’mol etilib, so’ngra uning haqi to’lanadi. Mehnat bozori aniq shakllarda yuz beradi. Ulardan eng muximi mehnat birjasidir. Savdo birjasi singari mehnat birjasi tovarni, ya’ni ishchi kuchini pulga ayirboshlashda vositachilik qiladi, ish kuchi egasi bilan uni yollovchi korxona yoki firma o’rtasida turadi. Birjada ish kuchiga bo’lgan talab bilan ish kuchiga bo’lgan taklif bir- biri bilan bog’lanadi. Mehnat birjasi:
 Ish kuchiga tushgan talabga binoan ro’yhatdan o’tgan ishsizlarni bo’sh joylariga jo’natadi;
 Kishilarni kasbga yo’naltiradi;
 Yangi ishchi kasbini egallashga undaydi;
 Malakani oshirish ishlari bilan shug’ullanadi. Mehnat birjalarining faoliyatlari ishsizlarni ish bilan ta’minlash, xalq xo’jaligi tarmoqlari tuzilmalaridagi o’zgarishlar bilan bog’liq xolda o’zgarib turadigan mehnat bozori extiyojini qondirishdan iborat. Ularning o’rtasidagi farq ham shunda. Intellektual tovarlar bozori – bu bozorning maxsus turi bo’lib, aqliy mehnat mahsuli bo’lmish tovarlar va xizmatlarning ayirboshlashini bildiradi. Bu bozorda sotuvchilar va xaridorlar maxsus tovar xisoblangan ilmiy g’oyalar, texnikaviy yangiliklar, san’at va adabiyot asarlari, xilmaxil axborotlarni oldi-sotdi etish yuzasidan munosabatda bo’ladilar. Intellektual bozor turli ko’rinishlarda bo’lishi mumkin. Jumladan:

 Ilmiy-texnik ishlanmalar bozori;

 Tasviriy san’at bozori;
 Musiqa bozori;
 Antikvar buyumlar bozori;
 Kino bozori;
 Axborot bozori va x.k. Intellektual tovarlar bozorida ilmiy-texnikaviy ishlanmalar oldisotdisi katta o’rin tutadi. U amalda:
 Patent;
 Litsenziya;
 Nou-xou sotishdan iborat. Bu yerda ilmiy-texnikaviy yangiliklar xaridor mulkiga aylanish sharti bilan yoki o’z egasi mulki bo’laturib, vaqtincha foydalanish sharti bilan sotiladi. Intellektual tovarlar bozori ishlab chiqarish navatsiyaga xizmat qiladi, ya’ni y fan-texnika rivojiga ta’sir etadi. Shu sababli uning axamiyati nafaqat umummilliy, balki baynalminal hamdir. Ilmiy-texnik ishlanmalar, texnologiya talab o’ta o’zgaruvchan, bu bozordagi munosabatlar ko’pincha mamlakatlararo bo’ladi. Intellektual bozorda ko’pincha innovarsiya firmalari ish yuritadilar. Ular yangilikni toppish, uni bozorda sotish, ishlab chiqarishga joriy etish yuzasidan xizmat ko’rsatadilar. Bu ishda injiniring va konsalting firmalar xam qatnashadi. Mazkur bozor fan-texnika rivojiga katta xissa qo’shadi, yangiliklarni kerakli joyda samarali qo’llanishini ta’minlaydi. Shou-biznes bozori intellectual tovar bozorining rng mashxur turlaridan biri. Bu bozor yordamida xar xil pullik tomoshalar ko’rsatish yo’li bilan daromad topiladi. Shou-biznesdan tushadigan daromad:
 Axolidan olinadigan tomosha zaqi;
 Firmalardan tushadigan reklama puli;
 Tomoshabinlarga sovdo-maishiy xizmat ko’rsatish xaqi va boshqalardan shakllanadi. Shou-biznesda bitishuv shartnomalariga binoan mashhur ijrochilarning chiqishlari uyushtiriladi. Kontraktlar shou-birja orqali tuziladi. Shou-birja – bu turli mamlakat(region) lardagi yakka musiqaviy ijrochilar, ijrochilar jamoasi (ansambllar) bilan shartnoma tuzish yuzasidan o’tkaziladigan birja. U aqliy tovarlar bozorining bir turi. Shartnomada ijrochilar gastollarni o’tkazish shartlari, muximi ijrochilar uchun beriladigan gonorar (ijod xaqi) kelishib olinadi. Mahalliy bozor – bu muayyan mamlakatning davlat chigaralari doirasi bilan cheklangan shaxar, rayon, viloyat xududlaridagi bozordir. Bu bozorlarning mollar ko’lami va xilma-xilligi eng avvalo mahalliy qishloq xo’jaligi, sanoatning rivoji va yo’nalishi bilan belgilanadi. Shuning uchun bu bozorlardagi mollar asosan oziq-ovqat, keng iste’mol, sanoat mollari, xo’jalik va uy-joy, qurilish buyunlaridan iborat bo’ladi. Mahalliy bozorning turliligi, ularning xususiyatlari, shu yerli xalqning boyligi bo’lib, bu ularning yzoq shakllangan taraqqiyotining natijasidir. Reginal bozor deganda bir mamlakat doirasidagi regionlar o’rtasida yoki bir necha chegaradosh davlatlar o’rtasida tashkil etilgan bozor tushuniladi. Bu bozor ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi asosida yuzaga keladi. Regional bozorning mahalliy bozorga nisbatan imkoniyatlari ko’p bo’lib, mol turlari ancha keng va mehnat taqsimoti chuqurligi sababli mol almashinish ko’lami ham kengdir. Chunki bu yerda bir necha regionlar qatnashadi. Jahon bozori – bu xalqaro mehnat taqsimoti orqali bir-birlariga bog’langan turli mamlakatlar o’rtasidagi barqaror oldi-sotdi munosabatlaridir. Jaxon bozori regional bozordan farq qilgan xolda ishlab chiqarishning mamlakatlararo ixtisoslashuviga va shunga ko’ra bir-biriga tovar yetkazib berish zarurligiga asoslanadi. Bu yerda turli mamlakatlar ishlab chiqaradigan tovarlarning hammasi emas, balki mamlakatlararo ayirboshlanishi zarur bo’lgan turlarigina sotiladi. Binobarin, jahon bozorining tovar assortimenti cheklangan bo’ladi. Ularga asosan asbob-uskuna, neft, ko’mir, metall, paxta, don, choy, kofe, jun, yog’och kabi tovarlar kiradi. Regional va mahalliy bozordagi ko’pgina tovarlar jaxon bozorida bo’lmaydi. Injiniring xizmatlar bozori – bu jahon bbirjasi deb yuritilib, u yerda yirik korparatsiyalarning, markaziy va mahalliy davlat maxkamalarining qimmatli qog’ozlari sotiladi va sotib olinadi. Fond birjasiga kirmagan qimmatli qog’ozlar birjadan tashqari nobirjaviy bozorda muomalada bo’ladi. Qimmatli qog’ozlar bozorida ham sotuvchilar va haridorlar munosabatda boladi, ular o’rtasida vakolatga ega bo’lgan brokerlarmaklerlar (dallollar) vositachilik qiladi. Bunday tashqari u bozorda maxsus birja chayqovchilari borki, ular aktsiya kursi o’zgarishini oldindan payqab, aktsiyalarni katta partiya (miqdor) da sotib olib, so’ngra uni qimmatga sotib katta daromad ko’rishadi. Pul va qimmatli qog’ozlar bozori iqtisodiyotni boshqarishning muhim unsurlaridan biri. Bu bozor davlat harajatlarini kreditlash va byudjet taqchilligini qoplashning manbai sifatida katta axamiyatga ega. Xalqaro kredit muomalasining rivojlanishi haxon pul bozorining vujudga kelishiga sabab bo’ladi (eng yiriklari Amerika pul bozori, u Valyuta bozori – bu pul va qimmatli qog’ozlar bozori kabi moliya bozorining bir unsuridir. Bu yerda turli mamlakatlar valyutasi oldi-sotdi qolinadi. Bozorga korxona, firma, davlat idoralari va fuqarolar qatnashadi. Ulardan biri valyuta sotsa, ikkinchisi uni sotib oladi. bozorning bir turi bo’lib, injiniring xizmatlarining davlatlararo oldi-sotdi qilinishi. Loyixalash, korxonalarni qurish, ularni jixozlash, ekspluatatsiya qilish yuzasidan bo’lgan xizmatlarni maxsus injiniring firmalari bajaradi. Eksport injiniring firmalari:
 Chet eldagi ilmiy g’oyalar va texnik ishlanmalar bozorida litsenziyalar sotadi;
 Texnik yangiliklarni xorijda joriy etadi;
 Murakkab va ulkan loyihalarni amalga oshiradi;
 Injiniring bilan birga mashina va uskunalarni eksport qilib, yetkazib beradi ba x.k. Injiniring xizmatlar bozorida asosiy xaridor rivojlanayotgan davlatlar bo’lsa, sotuvchilar rivojlanayotgan mamlakatlardir. Bozor o’z rivojida bir necha bosqichni bosib o’tadi. Birinchi bosqich – bu tartibsiz bozor bosqichi. Bu bosqichda bozor aloqalari stixiyali tarzda o’rnatiladi, ishlab chiqaruvchi uchun bozor noma’lum bo’ladi. Bozor narxining qanday bo’lishini xech kim kuzata olamaydi. Bu bozorda stixiyali kuchlar bamisoli tabiat kuchlari kabi obyektiv ravishda sotuvchilar va xaridorlar ustidan xukmronlik qiladi. Tartibsiz bozorda o’rnatilgan qoidalar amal qilmaydi. Bunday bozor madaniylashgan yovvoyi bozor iqtisodiyotiga xos bo’lib, o’tmishda mavjud bo’ladi. Xozirgi dehqon bozori, mol bozori va chayqov bozorlari tartibsiz bozorda misol bo’la oladi. Ikkinchi bosqich – bu rejali, tartiblanadigan bozor bosqichidir. Bu shunday bozorki, unga xos bo’lgan qonunlar ko’r-ko’rona amal qilavermaydi, bozor aloqalari shu qonunlarga oldindan moslashtirib boriladi. Bu yerda ishlab chiqarish uchun bozorning xolati bir qadar ma’lun bo’ladi. Bozor va uning segmentlari (kichik qismlari) oldindan taxlil etilib o’rganiladi, ishlab chiqarish marketing xizmati orqali bozor bilan uzviy bog’lanadi. Mana shunday bozor rivojlantirgan bozor iqtisodiyotiga xos. Bunday bozor xozirgi rivojlangan mamlakatlarda mavjud. Boshqariladigan bozorda iqtisodiy munosabatlar davlat idoralari beradigan buyruqlar va ko’rsatmalar asosida xal qilinadi. Nimani, qancha, qay tariqa ishlab chiqarishni, kimga va qanday narxlar bilan sotishni davlat raxbarlari o’zlari tuzgan rejalarga tayanib belgilaydilar. Bozorni boshqarish – bozorni tashkil etish, uni rejalashtirish va tartibga tushurishdan iborat faoliyatni o’z ichiga oladi. Bozorni boshqarishda iqtisodiy, tashkiliy, ma’muriy va nixoyat, ijtimoiy- psoxolik usullar qo’llaniladi. Bular turkumiga:

 Davlat dasturlari;
 Narxlarning yuqori chegarasini belgilash;
 Korxonalar barqarorligini ta’minlash;
 Narxlarning oshib ketishidan kelgan foydani soliqlar orqali byudjetga olish;
 Tovarni bozorga chiqarish yoki chiqarmay turishni ta’minlash uchun tovar ishlab chiqaruvchilarga davlat xisobidan subsudiyalar berish kabilar kiradi. Bozorni boshqarishda albatta bozor qonunlarini xisobga olish shart, u bozor muvozanatini ta’minlash qaratiladi. Erkin bozor – bu raqobarli bozordir. Unda sotuvchilar va xaridor ko’pchilik bo’lib, ulardan xech biri bozorda xukmron mavqeiga ega bo’lmaydi, aksincha ular doimo raqobatda bo’ladilar. Raqobat sotuvchilar bilan xaridorlar o’rtasini, shuningdek ularning o’zlari ichida bo’ladi. Bu yerda narx-navoni xech kim nazorat qilmaydi, narx bozorda erkin shakllanadi. Rivojlangan davlatlarda qishloq xo’jaligi va kichik biznes korxonalari maxsulotlarining bozorni erkin raqobatli bozorlarga kiradi. Bunday sharoitda xar bir shaxs yoki kompaniya o’z saloxiyati bilan don yoki go’sht ishlab chiqarish to’g’risida qaror qabul qilishi mumkin. Shu ishlab chiqarishdan zarar ko’radimi yoki foyda topadimi, buning uchun faqat shu shaxsning yoki kompaniyaning o’zi javob beradi. Ishlab chiqarish to’xtab qolmasligi yoki sifarsiz, keraksiz maxsulot ishlab chiqarishning oldini olishni shaxslar va kompaniyalar o’rtasidagi raqobat belgilaydi. Raqobat ko’zga ko’rinmasa xam, bozor iqtisodiyotini xarakatga keltiruvchi asosiy kuchdir. Raqobat qarindosh-urug’chilikni, oshna og’aynigarchilikni, ma’muriy buyruqbozlikni, umuman odamlar orasida xar xil andish-muloxazani tan olmaydigan bir omilki, u oxir-oqibatda turmush farovonligini ta’minlaydigan bir quroldir. Monopollashgan bozor – bu ozchilik sotuvchilar va xaridorlar xukmron bo’lgan, raqobat cheklangan yoki raqobat umuman yo’q bozor. Bu bozorning o’zi uch xil bo’ladi:
 Monopol raqobatli bozor;
 Oligopolistik bozor;
 Sof monopoliya bozori. Monopol raqobatli bozorda nisbatan ko’p bo’lmagan firmalar ishtirok etadi, ularning bozordagi xissasi katta bo’lmaydi. Ular bozorda xar xil, lekin bir-birining o’rnini bosa oladigan tovarlar (masalan, kurtka, plashch, palto) bilan ishtirok etadilar, ulardan xar biri boshqasi bilan raqobatlashadi, ammo raqobat ishtirokchilari miqdoran cheklangan bo’ladi. Oligopolistik bozorda sanoqli, ozchilik firmalar va kompaniyalar xukmron bo’ladi. Ammo ular xam raqobatlashadilar. Bu yerga bir xil yoki farqlanuvchi tovarlar chiqariladi. Raqobat ko’p xollarda ishlab chiqaruvchilar bilan xaridorlar o’rtasida yuz beradi. Oligopolistik bozorda misol qilib Yaponiya avtomobil bozorini olish mumkin: bozorda tovarlarning xammasi (100%) uchta firma -- ,,Toyota”, ,,Xonda” , ,,Nissan” firmalarinikidir. Sof monopoliya bozorida sotuvchi sifatida bitta firma tanxo xukmron bo’ladi. Butun bir tarmoq shu firmadan iborat bo’lib, undan boshqa tovar yetkazib beruvchi bo’lmaydi, uning tovarini o’rnini bosadigan boshqa tovar xam topilmaydi. Bu yerda raqobat bo’maydi. Shunday bozorda misol qilib, AQSH dagi kompyuter bozorini olish mumkin. Bu yerdagi tovarlarning 80-85 foizini tanxo IBM korparatsiyasi yetkazib beradi. Monopoliya ko’rinishlari qadimdan mavjud. Noyob maxsulot yetishtiriladigan yerlar, konlar, suv xavzalari, o’rmonlar va boshqa tabiiy manbalar ozchilik qo’lida to’planib, egalariga monopol mavqe bergan. Ular ma’lum maxsulotni bozorga tanxo yetkazib beruvchilarga aylanib, u yerda xukmron bo’lganlar. Monopol o’z tabiatiga ko’ra ishlab chiqarishda turg’unlik paydo qiladi, chunki monopol mavqega tayanib, sarf-xarajatlarni kamaytirmay foyda ko’rish, raqobatning yo’qligu yoki zaifligidan foydalanib bozorda o’z izmini o’rkazish mumkin. Monopoliya bozor inkoniyatlarini cheklaydi, shu sababli respublikamizda Moliya vazirligi qoshida ,, Demonopolizatsiya va raqobatni rejalashtirish” qo’mitasi tashkil etilgan. ,,Ochiq” bozor – bu tovarlarning boshqa yerdan erkin keltirib va chegaralanmagan xolda oldi-sotdi qilinishidir. Ochiq bozor xorij mollari uchun ochiq bo’lgan milliy yoki davlatlararo (regional) bozordir. Ochiq bozor boj to’lovi bilan ximoya qilinmaydi, bu yerga tovarlar cheklanmay oqib keladi. Jahon bozori o’z tabiati bilan ochiq bozor xisoblanadi, unda xamma mamlakatlararo bemalol qatnasha oladi. Milliy bozor bir tovar uchun ochiq bo’lsa, boshqasi uchun yopiq bo’lishi mumkin. Umuman olganda bozor iqtisodiyotiga erkin va ochiq bozor xosdir. ,, Yopiq “ bozor – bu uchki bozorga xos bozordir. Undagi tovarlar xajmi va turlari eng avvalo maxalliy ishlab chiqarish tarmoqlarini rivojlanish darajasiga bog’liq bo’ladi. Shuning uchun bu bozordagi mollar asosan oziq-ovqat, sanoat mollari, xo’jalik va uy-joy qurilish buyumlaridan iborat bo’ladi.