Mavzu: Bezgak Tibbiy-profilaktika va davolash fakultetlarining 5 kurs talabalari uchun ma’ruza bezgak (malyariya)

Klinikasi. Bezgakni uch kunlik xilida yashirin davri 10-20 kundan (taxizoitlar kuzgatganda) 6-14 oygacha (gipiozoitlar kuzgatganda); tropik bezgakda 7-16 kun, oval bezgakda 11-16 kun; turtkunlik bezgakda esa 25-42 kun.
Bezgak kasalini kuzgatuvchilarini xilma xilligini e’tiborga olgan xolda kuyidagi tasnif taklif etiladi:


1. Uch kunlik bezgak;

2. Turt kunlik bezgak;

3. Tropik bezgak;

4. Ovale bezgagi;

5. Subklinik turi (soglom parazit tashuvchi);

6. MIXT- aralash turi (ikki yoki undan ortik kuzgatuvchi).
Engil, urta, ogir turlari. Asoratli va asoratsiz turlari (asorati asosan tropik bezgakda - bezgak komasi, isitmali gemoglabinuriya, uktir gepatit, v x.k. xolida) uchraydi. Kasallikni kechishida kuyidagi davrlar kuzatiladi: yashirin davr, prodrom davr G’uch kunlik bezgakdaG’, birinchi xujum va eritrotsitar residiv, latent davri, ekzoeritrotsitar residiv G’uch kunlik va ovale bezgagidaG’ va rekonvolessensiya davri, Uch kunlik va ovale bezgagi prodrom davri bilan boshlanadi. Prodrom davri 2-5 kun davom etadi. Bu davrda bemor asosan bosh ogrigiga, loxaslikka, kuvvatsizlikka, et uvushishiga, tanasi kakshashiga, mushaklar ogrishiga, tana xaroratini biroz kutarilganiga shikoyat kiladi. Tropik vz turt kunlik bezgak esa nimutkir yoki utkir boshlanadi. Bezgakni klinik manzarasi paroksizmal xuruj bilan boshlanadi. Bemor sovuk kotib, kakshab, kattik titraydi. Darrov urniga yotib olib boshi bilan uralib oladi, lekin baribir isimaydi. Shu davrda terisi biroz okaradi, paypaslaganda goz terisini eslatuvchi gadir-budirlik seziladi. Ayrim xollarda tumov belgilariga uxshash belgilar bulishi mumkin. Ba’zida ichi suyuk kelishi mumkin. Bunday xolat 10 minutdan to 3 soatgacha davom etishi mumkin. Sungri tana xarorati kiska vakt ichida G’raketasimonG’ eng yukori darajaga kutariladi va bemor isib ketadi. Bemorni bosh ogrigi bezovta kiladi. Kasallik ogir kechayotganida bemor shaytonlashi, alaxsirashi va xushidan ketishi mumkin, bezovtalana boshlaydi, paypaslaganla terisi issik va kuruk buladi. Ayrim xollarda labiga uchug toshishi mumkin. Tili kuruk, karashlangan buladi, karash ok eki kulrang buladi. Tomir urishi tezlashadi, arterial kon bosimi pasayishga moyil buladi. Siyish kamayadi, goxida siydik ajralishi umuman tuxtashi mumkin, tez-tez nafas oladi. 6-8 soatdan sung G’tropik bezgakda sutkani oxirida yoki ikkinchi kunning birinchi yarmidaG’ tana xarorati kritik pasayadi va kattik terlash bilan kuzatiladi. Shundan sung bemor uzini biroz yaxshi xis eta boshlaydi. Intoksikatsiya belgilari kamayadi. Keyinchalik uykuga ketadi. Uxlab turgach uzini yaxshi xis kiladi. Ishlash kobiliyati avvalgi xolatiga kaytadi. Bunday xolatni bezgakning apireksiya davri deyiladi. Ovale va uch kunlik bezgakda apireksiya davri bir kun davom etadi, turt kunlik bezgakda ikki kun davom etadi. Tropik bezgakda apireksiya davri juda kiska tanani xarorati meyorigacha tushmay subfebril xolida kolishi xam mumkin. Shundan sung yana paroksizm xuruji kaytalaydi. Kasallikni birinchi kunlarida, ayniksa tropik bezgakda eritrotsitlar ichidagi parazitlar xar xil rivojlanish fazasida bulgani uchun paroksizmal xuruj belgilari kamrok rivojlangan bulishi bilan birga tanani xarorati remittirlangan, subkontinual yoki notugri buladi (initsial isitma).
Oradan 3-5 kun utganidan keyin odatda xar xil parazitni turiga karab generatsiya ma’lum bir tartibda buladi, va shuning uchun paroksizmal xuruj xar bir plazmodium turiga karab xam ma’lum bir tartibda kaytalanadi. Ayrim bemorlar konida bir biriga boglik bulmagan ikki yoki uch xil populyatsiya bulishi natijasida bir kunda ikki marotaba paroksizmal xuruj buladi. Eki turt kunlik bezgakda apireksiya davri bir kunga kiskaradi, 2-3 paroksizmal xurujdan sung kupchilik kasallarda jigar va taklok xajmi kattalashadi, paypaslaganda ogrikli buladi, konda anemiya alomatlari paydo buladi. Bu belgilar konda kay darajada gemoliz ketayotganligidan darak beradi. Agarda bezgakka karshi adekvat muolaja kilinsa jigar va talokni xajmi uz xoliga kaytadi. Noadekvat muolaja kilinganda talokning xajmi kattalashib, yorilib ketish extimoli paydo buladi. Bezgakning ogir turida jigarning utkir distrofiyasi kuzatiladi. Bemor sargayib ketadi, gemorragik sindrom belgilari markaziy nerv tizimining jaroxatlanganligidan darak beruvchi belgilar nomoyon buladi. Korin bushligiga suyuklik yigilishi mumkin, surunkali gepatit rivojlanadi. Eritrotsitlar soni 2-1 milliongacha, gemoglobin 30 gG’l gacha kamayadi, leykotsitlar, neytrofilar, trombotsitlar soni xam kamayadi. Ayrim xollarda nafas olish tizimida yalliglanish belgilari paydo buladi. Yurakda funksional - sistolik shovkin eshitiladi. Kon bosimi pasayadi, tomir urishi tezlashadi. Bemorda siydik ajralishi kamayadi, siydikda - albuminuriya, silindruriya, mikrogematuriya buladi. Paroksizmal xuruj bulib utgach kupchilik bemorlarda kuvvat tez, asl xoliga kaytishi mumkin, lekin 1-2 xafta davomida bosh ogrigi, oyoklarning zurikib ogrishi, jigar va talok soxasida ogrik sezishi, korni dam bulishi kabi shikoyatlar bezovta kiladi.
Birinchi xurujlarni tugashi bilan ikkilamchi latent davr boshlanadi. Bu davr 2 xaftadan 3 oy va undan kuprok davom etadi. Keyinchalik paroksizmal xuruj yana kaytalaydi. Buni «xurujning vaktli kaytalashi» deyiladi. Agarda 8-!0 oydan sung kaytalasa buni «xurujning kech kaytalashi» deyiladi. Kaytadan kelgan xuruj oldingilaridan umuman kup fark kilmaydi, fakat prodromasiz, boshlanishidan boshlab isitma tugri tipda buladi. Kechrok kaytadigan xuruj 3-4 kunlik bezgakda buladi, tropik bezgakda bulmaydi. Ayrim xollarda bezgakni tipik bulmagan turi uchraydi. Uni fakat laboratoriya tekshirish usullari yordamida aniklanadi. Uch kunlik bezgak kupincha engil utadi, fakat epidemiya vaktida ba’zida ogirrok utishi mumkin. Turt kunlik bezgak kamrok va engil shaklda uchraydi, kupincha asoratsiz kechadi, lekin parazitdan bemor organizmini tula xolis bulishi kiyinrok buladi. Tropik bezgak kupincha ogir utadi, chunki bunda eritrotsitlar 65% gacha gemolizga uchrashi mumkin. Shuning uchun ogir kamkonlik alomatlari kuzatiladi. Bezgak bilan ogriganlarning 50%, ulik xollarining 98% tropik bezgakka tugri keladi. Shuningdek bezgakning ogir asoratlari: bezgak komasi, gemorragik sindrom, algid, gemoglobinuriya, utkir buyrak etishmovchiligi xam tropik bezgak okibatidir.
Tropik bezgakda koma xolati boskichma - boskich rivojlanishi bilan xarakterlanadi. Boshlanishida bosh aylanib, bosh ogrigi intensiv. kuchaya boradi, bemor kayt kila boshlaydi, kuvvatsizlanadi, shalpayadi, savollarga javob bergisi kelmaydi, tez - tez uykuga ketib koladi, lekin esi uzida buladi. Pay reflekslari saklangan buladi G’somnolensiya boskichiG’. Bir necha soatdan sung soporoz boskichiga utadi: bu boskichda bemor kuprok uxlaydi, esi kirdi-chikdi bulib koladi, shaytonlaydi, pay reflekslari oshadi, patologik reflekslar paydo buladi, meningizm alomatlari kuzga tashlanadi. Uz vaktida tugri muolajalar kilinmasa bemor chukur koma xolatiga tushadi: esi butunlay yukoladi, yuz terisi ok-errang tusda buladi, kuz kosasi ichiga tushib ketadi, kovoklari berkiladi, arefleksiya, gipotoniya, sfinkterlar falaji, xamda nafas olishining tezlashishi kuzatiladi. Umuman olganda bunday xolat yaxshi okibatga olib kelmaydi, lekii adekvat muolaja kilinsa sogayib ketishi xam mumkin.
Tropik algid bezgagida bemor atrofidagilarga befark karaydi, yuz kurinishi utkirlashadi, esi ueida buladi, tomiri ipsimon, terisi kukimtir, sovuk ter bilan koplangan buladi, tana xarorati pasaya boshlaydi. Reflekslar pasaygan yoki umuman yukolgan buladi.
Isitmali gemoglobinuriya tropik bezgakning kam uchraydigan, lekin ogir utadigan asoratlaridandir. Kupincha ommaviy invaziya natijasida juda kup mikdorda eritrotsitlar gemolizga uchraganda, va aksariyat G-6-FD defitsitli bemorlarda xinin va bashka ayrim preparatlar G’primaxin, sulfanilamidlarG’ kullanilganda 4-8 soat utgach rivojlanadi. Gemolizni darajasiga karab tana xarorati kutariladi, beli, talogi, jigar atrofidagi ogriklar paydo buladi. Bosh ogrigi kuchayadi. Anemiya orta boradi, kelib chikishi gemolitik sariklik paydo buladi. Oligo- va anuriya rivojlanaetganligi uchun siydik kam mikdorda kora rangli (yangi ajralgan siydikda oksigemoglobin bulgani uchun) yoki kizil vino rangida (turib kolgan siydikda metgemoglobin bulganligi uchun) buladi. Siydik tindirilganda 2 kavatga bulinadi; yukori kavati - tinik, tuk olcha rang va pastki kavati - loykalangan, kup mikdordagi detrit buladi. Siydikni umumiy tekshirganda eritrotsitlar, gialin, donachali silindrlar, oksil moddasi va gemoglobin borligi aniklanadi. Keyinchalik utkir buyrak etishmovchiligi rivojlanadi va ulim bilan yakunlanishi mumkin. Gemoglobinuriya ommaviy parazitemiya natijasida rivojlanganligi uchun va birinchi galda parazitlar kirgan eritrotsitlar parchalanganligidan yugon tomchida va surtmada parazitlarni juda kiyinchilik bilan topiladi, okibatda tashxis kuyish kiyinlashadi yoki xatolikka yul kuyishga sababchi buladi.
Tropik bezgak ayrim xollarda ich terlamaga uxshash bulib utadi. Bunda tana xarorati uzok vakt yukori darajada kutarilib turadi, bemor alaxlaydi, esi vakti-vakti bilan yukoladi.
Bezgak gemorragik sindromli asoratida teri ostita, kuz pardasiga kon kuyiladi, kon aralash kayt kiladi, burnidan, bachadondan, me’da va ichakdan, buyrakdan kon ketadi, ba’zan miyaga kon kuyiladi.
Bezgak kasali boshka bakterial, virusli va parazitar kasalliklar bilan birgalikda xam kechishi mumkin. Xomilador ayollarda ogirrok utadi. Kupincha bemor sargayib ketadi, kamkonlik xollarida kuprok uchraydi, korin bushligiga assitik suyuklik yigiladi, tanasida shishlar paydo buladi. Xomilali aellarda xomilasiz ayollarga nisbatan 2-3 marotaba kup letallik kuzatiladi yoki xomilasi zarar kuradi, nobud buladi, kunidan avval tugiladi. Bezgak bilan ogrigan ayollardan tugilgan chakaloklarning uchdan biri nobud buladi. Kupincha chakaloklar tugma bezgak bilan tugiladi.