Mavzu: Bezgak Tibbiy-profilaktika va davolash fakultetlarining 5 kurs talabalari uchun ma’ruza bezgak (malyariya)

gipoendemik – 2-9 yoshgacha bulgan bolalar talok indeksi 10%gacha;

mezoendemik – 2-9 yoshgacha bulgan bolalar talok indeksi 11-50%

giperendemik – 2-9 yoshgacha bulgan bolalar talok indeksi 50%dan oshadi va kattalarda xam yukori buladi;

goloendemik – kukrak yoshidagi bolalarda parazitar indeks doimo 75%dan kup kattalarda talok indeksi yukori (Yangi Gvineya tipi) yoki past (Afrika tipi).
Kasallik eng kup tarkalishi xavfi goloendemik uchogda buladi va kupincha yosh bolalarda utkir yoki juda ogir formada kechadi. Mezo- va gipoendemik uchogda kasallikni tarkalish xavfi kam buladi va bolalarda xam, kattalarda xam utkir formada kechadi, lekin kasallikni umumiy soni yukori bulmaydi.
Patogenezi. Anofeles chivinini urgochisi soglom odamni chakkanida sulagi orkali organizmga tushgan sporozoitlar 30 dakikadan 1 soatgacha konda aylanib yuradi va sungra gepatotsitlarga utira boshlaydi. Sporozoitlarni gepatotsitlar ichiga kirib olib bulinib kupayishi sezilarli patologik va immunologik uzgarishlar chakirmaydi va shuning uchun bu davrda kasallikni klinik belgilari bulmaydi. Asosiy paofiziologik uzgarishlar va bular bilan boglik bulgan bezgakning klinik belgilari eritrotsitar shizogoniya davrini tugallanishi xamda konda plazmodiumlarni mikdori ma’lum bir darajagacha kutarilishiga boglik («pirogen busaga» darajasi deyiladi). Parazitni bunday mikdorda konda tuplanishi va uning uchun kerak bulgan vaktni axamiyati plazmodiumni turiga va organizmning immunobiologik xolatiga boglik. Chunki bezgakka nisbatan immuniteti bulmagan kishilarda pirogen busagasi yukori bulmaydi (1 mkl konda bir necha undan yuztagacha bulishi mumkin), bezgakka immuniteti bulgan, ya’ni ilgari bezgak bilan ogrib utgan kishilarda parazitni mikdori kup bulsa xam kasallikni klinik belgilari nomoyon bulmasligi mumkin («sovuk parazittashuvchi» deb yuritiladi). Eritrotsitar shizogoniya davrining boshlanishida konda parazitlarning mikdori kam bulishi mumkin, pirogen busaga darajasiga etmagan bulishi mumukin (yugon tomchida 100 katak kurib chikilganda 1 mkl konda 5tadan kam parazit aniklansa). Buni subpatent parazitemiya xolati deyiladi.
Eritrotsitar shizogoniya davriy kechishi jarayonida konda kizil kon tanachalarini parchalanishi natijasida parazitlarni va ular antigenini, metabolitlarini mikdori osha boshlaydi, endogen pirogen moddalarni faolligi orta boshlaydi. Bularning xammasi patofiziologik xamda immunitetni uzgarishiga, organizmdagi bir kator sistemalarni vazifasini va tuzilishini uzgarishiga sabab buladi (birinchi ataka fazasi).
Erirotsitar shizogoniya davrida kup mikdorda konga tushgan endo- va ekzogen pirogen moddalar tanani xaroratini idora etuvchi markazga ta’sir kilishi natijasida «sovuk kotib titrash», «isib ketish» va «terlash» bilan almashinib keladigan fazalarga ega bulgan intermittirlashgan isitmani keltirib chikaradi. Isitmali paroksizmal xurujni rivojlanishida konga kaytadan tushayotgan parazitni va kizil kon tanachalarini oksil moddalarini allergik effektini axamiyati katta, natijada gistamin, seratonin, katexolaminlar, kininlar va boshka biologik faol moddalarning faolligi oshadi. Bu uz navbatida gemodinamik va vegetativ uzgarishlarga sabab buladi, jumladan, periferik kon tomirlarni oldin spazm xolatiga utishi natijasida bemor sovuk kotib titrasa, sungra kengayishi natijasida bemor isib ketib terlashi kuchayadi.
Kasallikni boshlangich davrida uch kunlik va tropik bezgaklarda plazmodiumlar xar xil generatsiya davrida bulganliklari uchun eritrotsitar shizogoniya asinxron ravishda utadi. Shuning uchun paroksizmal xuruj xam xar xil notekisravishda buladi. Keyinchalik gumoral immunitet ta’sirida, fatotsitoz reaksiyasi xisobiga, modda almashinuvi xisobiga xosil bulgan keraksiz moddalarning neytrallanishi yoki organizmidan xar xil yullar bilan chikib ketishi natijasida parazitni davriy bulinishi ruyobga keladi va tanani xarorati vaktincha pasayadi, navbatdagi eritrotsitar shizogoniya tugagach tanani xarorati yana kutariladi (Iolgi konuni) (2-rasm) regulyar intermittirlashgan isitmani kelib chikishi.
Tropik bezgakda ayniksa immuniteti yuk shaxslarda bemor organizmida ogir patofiziologik uzgarishlar ruy berishi munosabati bilan bir kator organizmning va sistemaning faoliyatini buzilishi kuzatiladi. Eritrotsitlarning fizikaviy va kimyoviy xossalarini xamda membranasining elastikligini uzgarishi xisobiga kizil kon tanachalari kapillyarlardan sekinlashib uta boshlaydi. Ayrim xollarada staz xolati ruy beradi, «parazitar tromb» xosil bulishi natijasida organlarda mikrotsirkulyatsiya buziladi. Tropik bezgakni ogir formalarida gemostazni buzilishi xisobiga DVS sindromini rivojlanishi, spesifik G’va nospesifikG’ immunologik reaksiyalar davrida konga tushaetgan bir kator biogen aminlar ta’siri natijasida gemodinamik uzgarishlar chukurlashadi, okibatda tukimalarda gipoksiya xolati rivojlanadi va bosh miyada, buyrakda jigarda, ichakda va boshka organlarda distrofik va nekrobiotik uzgarishlar kuzatiladi. Shuningdek kon tomirlarda gemoliz xolati, gemoglabinuriya asorati ruy beradi. Immuniteti bulmagan shaxslarda parazitemiyani tez va yukori darajada rivojlanishi natijasida yukorida keltirilgan patologik uzgarishlar bir necha kun utgach kuzatilishi mumkin va utkir buyrak etishmovchiligi, bezgak komasi, karaxtlik va boshka asoratlar shaklida nomoen buladi.
Monotsitar-fagotsitoz sistemasini faolligini oshishi va elementlarini proliferatsiya kilinishi xisobiga talokni, jigarni xajmi kattalashadi, va anemiya, leykopeniyaga moyillik va trombotsitopeniya xolatlari kuzatiladi.
Eritrotsitar shizogoniya jarayonida invaziyaga uchragan kizil kon tanachalarini parchalanishi, membranasiga eruvchan bezgak antigenini va komplementini adsorbsiya kilgan eritrotsitlarni gemolizga uchrashi, gemopoezni sekinlashtiruvchi gipersplenizm fenomeni, parazitlarni modda almashinuvi natijasida xosil bulgan keraksiz moddalarni suyak miyasiga zaxarli ta’sir kursatishi va boshka omillar, kam konlikni kelib chikishiga, rivojlanishiga, fakat parazitemiya davrida emas, balki rekonvalessensiya davrida xam ta’sirini kursatishi mumkin.
Konga parazitlarni tushishi fagotsitozni kuchaytiradi, antitanachalarni ishlab chikarilishini tezlashtiradi, ayniksa IgM va IgG larni ishlab chikarilishi tezlashadi. Agglyutininlar plazmadiumni eritrotsidlarga kirishiga karshilik kursatsa, opsoninlar fagotsitozni tezlashtiradi, T va V limfotsitlarning funksional xolati uzgaradi. Natijada bezgakka karshi immunitet paydo bulishi xisobiga koida plazmodiumni mikdori subpatent G’subpirogenG’ darajagacha kamayadi va sekin astalik bilan paroksizmal xuruj pasaya boradi keyinchalik butunlay tuxtaydi. Yukorida keltirilgan jarayonlar davolanmagan bemorlarda birlamchi bezgakda G’bezgakning birlamchi atakasidaG’ kuzatidadi va uz ichiga 10-14 paroksizmal xurujni opadi.
Kator birlamchi paroksizmal xurujlar xosilasi sifatida yuzaga kelaetgan immunitetni ayrim xollarda etishmasligi natijasida plazmodiumni mikdori oshib ketib sinxron ravishda, intermittirlashgan tipdagi isitma va kamrok patofiziologik uzgarishlar bilan kechadigan zritrotsitar residivga sabab buladi. Lekin kupincha davolanmagan xollarda birlamchi ataka okibati ulim bilan tugallanadi, yoki ma’lum bir davrgacha G’2 oygachaG’ parazit tashuvchi bulib kolishi mumkin. Umuman olganda tropik bezgakda invazion jaraen 1 yilgacha G’ayrim xollarda 1,5-2 yilgachaG’ davom etadi.
Turt kunlik bezgakni davolanmagan xollarda birlamchi atakadan sung parazitemiya bir necha yil G’2-3 yildan to unlab yilgachaG’ mobaynida subpatent eki subpirogen xolatida saklanib kolishi, bir necha yillardan ayrim xollarda unlab yillardan sung zritrotsitar residivga sabab bulishi mumkin.
Pl.vivax va Pl.ovale kuzgatgan uch kunlik bezgakda birlamchi atakalardan yoki vaktli kuzatilgan eritrotsitar residivdan sung eritrotsitar shizogoniya tuxtaydi, lekin 2 oy undan oshikrok vakt utganidan sung gipnoziotlar xisobiga tugallangan xujayra shizogoniyasi na-tijasida konga xyjayra merozontlarini yangi populyatsiyasi chikadi va xakikiy ekzoeritrotsitar eki uzok vaktdan sung kuzatiladigan residivga sabab buladi. Umuman invazion protsess 1,5-2 yildan to 4 yilgacha va G’Pl.ovaledaG’ undan uzokrok bulishi mumkin. Shizont bezgagi kuzgatuvchisini turidan katiy nazar residivsiz kechadi.
Xar xil tukimalar va organlardagi morfologik uzgarishlar MFS G’monotsitar fagotsitoz sistemasiG’ni elementlarini giperplaziyaga uchrashi bilan bezgak pigmentini chukishi va tukimalarni aspid-kulrang rangga buyalishi bilan xarakterlanadi. Jigar xajmi kattalashadi, uzida ulgan eritrotsitlarni, plazmodiumlarni va bezgak pigmentini saklovchi yulduzsimon retikuloendoteliotsitlarni proliferatsiyasi kuzatiladi. Utkir bezgak gepatitida fokal, markaziy, lobulyar nekrozlar, gepatotsitlarni egli va oksilli distrofiyasi, jigar vena kon tomirlarini shoxlarini spazm xolatlari kuzatiladi. Kup marotaba reinfeksiya bulganda jigarda xar xil darajadagi fibroz xolatlari kuzatiladi.
Talokni xajmi kattalashib, konga tulishadi, gemomelaning chukkanligi uchun kora rangda buladi. Follikulalarni giperplaziyasi, retikulyar xujayralarni proliferatsiyasi, retikulyar xujayralarni proliferatsiyasi, kon tukimalarida va makrofogal elementlarda kuplab mikdorda plazmodiumlarni bulishi xarakterlidir. Kup xollarda talok infarkti, talok kapsulasi ostita kon kuyilishi alomatlari kuzatiladi, ayrim xollarda yorilib ketadi.
Bezgak komasidan vafot etganlarning bosh miyasida shish, kon kuyilishi, kapillyarlarning kengayishi va invaziyaga uchragan eritrotsitlar bilan tulib turganligini va meningoensefalit alomatlari kuzatiladi. Miokardda, upka parenximasida, buyrak usti bezida, ichakda va boshka a’zolarda distrofik va mikrotsirkulyator uzgarishlar kuzatiladi.
Buyrakda interstitsial nefrit va utkir tubulyar nekroz ruy beradi, konga tulishib xajmi kattalashadi. Koltokchalariga IgM-, IgG- komponentlarni, bezgak antigenini chukkanligi aniklanadi.