|
2.Asosiy makroiqtisodiy ko`rsatkichlar va ularni xisoblash
Men bu rejani boshlashdan oldin ularni bo’limlarga ya’ni qismlarga bo’lib tushuntirib o’taman.
1.Milliy iqtisodiyotni taxlil qilishda qo`llaniladigan asosiy ko`rsatkichlar.
2.Yalpi ichki maxsulot tushunchasi.
3.YAIM ni ishlab chiqarish usulida aniqlash.
4.YAIM ni xarajatlar bo`yicha xisoblash.
5.YAIM ni daromadlar(taqsimot usuli) bo`yicha xisoblash.
6.Milliy xisobchilik tizimidagi boshqa ko`rsatkichlar.
7.Asosiy makroiktisodiy ayniyatlar.
8.Nominal va real YAIM.
1. Milliy iqtisodiyotni taxlil kilishda ko`llaniladigan asosiy ko`rsatkichlar
Mamlakat iktisodiyoti rivojlanishini taxlil kilish, milliy iktisodiyot rivojlanishidagi muammolarni aniklash xamda uni yanada rivojlantirish bo`yicha chora-tadbirlar ishlab chikarish uchun bir kator iktisodiy ko`rsatkichlardan foydalaniladi. Aloxida firmalar faoliyatiga baxo berishda ko`llaniladigan ko`rsatkichlardan farkli tarzda bu ko`rsatkichlar milliy iktisodiyotning barcha sub`ektlari faoliyatiga umumiy baxo berish, makroiktisodiy taxlil o`tkazish, mamlakat iktisodiyotining jaxon xo`jaligida rakobatga bardoshliligi darajasini aniklash imkonini beradi.
Bu ko`rsatkichlarga kuyidagilar kiradi:
-YAlpi ichki maxsulot (YAIM), Sof ichki maxsulot (SIM), YAlpi milliy daromad (YAMD), Sof milliy daroimad (SMD), shaxsiy daromad (SHD), SHaxsiy tasarrufidagi daromad (SHTD), Iste`mol(S), Jamgarish (S) ko`rsatkichlarining xajmi va o`sish sur`atlari;
iktisodiyotning tarkibiy tuzilishi;
-mamlakat eksporti va importi xajmi, tarkibi, YAIMdagi ulushi va o`sish suratlari;
resurslardan foydalanishning samaradorligini xarakterlovchi ko`rsatkichlar (Mexnat unumdorligi, Fond kaytimi);
-davlat byudjeti takchilligi, deflyator, iste`mol baxolari indeksi, inflyatsiyaning o`sish sur`atlari;
-ishsizlik darajasi va ishsizlar soni, axolining ish bilan bandlik darajasi;
-axolining moddiy ne`matlar va xizmatlar iste`moli xajmi, ularning jamgarmalari, ish xakining kuyi mikdori va boshkalar.
2Davlat byudjeti takchilligi va inflyatsiya surati kabi ko`rsatkichlar umumiy makroiktisodiy vaziyatga baxo berishda ko`llanilsa, YAIM, SIM, YAMD, SMD, SHD, SHTD, S, S ko`rsatkichlari milliy ishlab chikarishning parametrlarini va dinamikasini taxlil etishda foydalaniladi.
Bu ko`rsatkichlar iktisodiyotning barcha sub`ektlari faoliyatlari natijasi sifatida aniklanib, ularni xisoblashning asosini Milliy xisobchilik tizimi(MXT) tashkil etadi. MXT mamlakat buxgalteriyasi vazifasini o`tagani xolda uning standartlaridan kelib chikkan xolda makroiktisodiy ko`rsatkichlarni xisoblash, mamlakatlararo takkoslovlarni amalga oshirish imkonini beradi.
Mamlakat iktisodiyotining xakikiy xolatini o`rganish, unga tizimli baxo berish uchun yukorida sanab o`tilgan barcha ko`rsakichlardan foydalanish zarur, aks xolda bir tomonlama yondoshuvga yo`l ko`yilishi mumkin.
2. YAlpi ichki maxsulot tushunchasi.
Makroiktisodiy statistika va taxlilda uzok davr mobaynida yalpi milliy maxsulot va yalpi ichki maxsulot ko`rsatkichlaridan baravar foydalanib kelindi. Xar ikkala agregat ko`rsatkich xam mamlakatdagi iktisodiy faollik darajasini xarakterlasada kapital va ishchi kuchi migratsiyasi mavjudligi sababli ular o`zaro fark kilishadi.
Bugungi kunga kelib Milliy xisobchilik tizimini ko`llaydigan deyarli barcha davlatlarda yalpi ichki maxsulot ko`rsatkichi asosiy makroiktisodiy ko`rsatkich sifatida tan olindi.
Ko`pgina iktisodiy adabiyotlarda [YAIMga ishlab chikarilishida ko`llanilgan resurslar kaysi davlatga tegishliligidan kat`iy nazar, mamlakatning jugrofiy xududida yaratilgan pirovard tovarlar va xizmatlarning bozor baxolari yigindisi] deb ta`rif berib kelingan.
1993 yilda kabul kilingan BMT MXTning yangi talkiniga ko`ra YAlpi ichki maxsulot (YAIM) tushunchasiga anikliklar kiritildi.
YAngicha talkiniga ko`ra:
3YAIM - mamlakat rezidentlari tomonidan ma`lum muddat davomida ishlab chikarilgan pirovard tovarlar va xizmatlar bozor baxolarininng umumiy yigindisidan iborat.
YAIM ning «ichki» deb atalishiga sabab uning mamlakat rezidentlari tomonidan yaratilishidir. Rezident deganda fakatgina mamlakatning yuridik va jismoniy shaxslari tushunilmaydi. CHunki mamlakat yuridik shaxsi boshka mamlakat xududida bir yildan ortik faoliyat yuritsa o`sha mamlakat rezidenti deb karaladi.
«Milliy tegishliligi va fukaroliligidan kat`iy nazar, mazkur mamlakatning iktisodiy xududida iktisodiy manfaat markaziga ega bo`lgan (ishlab chikarish faoliyati bilan shugullanadigan, yoki mamlakat xududida bir yildan ortik yashayotgan) barcha iktisodiy birliklar( korxonalar, uy xo`jaliklari) rezident xisoblanishadi»
Elchixonalar va xarbiy bazalar o`zlari tegishli bo`lgan mamlakatlarning iktisodiy makoni bo`lib kolaveradilar. Aynan shu jixat YAIMni xisoblashda iktisodiy va jugrofiy xudud o`rtasidagi fark deb karaladi.
YAIM uch xil usul bilan xioblanadi:
1) ishlab chikarish usuli;
2) xarajatlar usuli;
3) daromadlar usuli.
Xar uchala usul bilan xisoblangan YAIM ko`rsatkichi xajmi statistik xatolar istisno etilganda o`zaro teng bo`lishi lozim. SHu bilan birga xar uchala usul bilan YAIM ko`rsatkichni xisoblashda o`ziga xos talablarga amal kilinishi talab etiladi.
3. YAIMni ishlab chikarish usulida aniqlash.
Ishlab chikarish usulida xisoblangan YAIM yakuniy tovarlar va xizmatlarni ishlab chikarishning turli boskichlarida ko`shilgan kiymatlar yigindisi sifatida aniklanadi. YAIMni bu usulda aniklash statistik jixatdan kulay bo`lishi bilan birga uni xisoblashning muxim shartiga amal kilish, ya`ni bir kiymatni ikki bor xisobga olish, yoki oralik maxsulot kiymatini YAIMga kiritib yuborishning oldini oladi.
Ishlab chikarish xajmini to`gri xisoblash uchun joriy yilda ishlab chikarilgan tovar va ko`rsatilgan xizmatlar kiymati bir marta xisobga olinish kerak. Ko`pgina maxsulotlar bozorga borguncha bir nechta ishlab chikarish boskichini o`taydi. SHu sababli YAMMda ayrim maxsulotlarni ikki va undan ko`p marta xisobga olmaslik uchun, fakat pirovard maxsulotning bozor kiymati xisobga olinadi, oralik maxsulotlar esa xisobga olinmaydi.
Yakuniy tovarlar va xizmatlar deganda ularning ishlab chikarish, yoki ichki ayirboshlash tsiklidan chikkan, yakuniy iste`mol, jamgarish yoki eksport uchun foydalaniladigan kismi tushuniladi.
YAkuniy tovarlar va xizmrtlarni ishlab chikarishda sarflangan oralik tovarlar va xizmatlar baxosi YAIMga ko`shilmaydi..
Ko`shilgan kiymat tovar va xizmatlarning sotish baxosi bilan ularni ishlab chikarish uchun foydalanilgan xom ashyo va materiallarni sotib olishga kilingan xarajatlar o`rtasidagi fark ko`rinishida aniklanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
