Mavzu: anorganik birikmalarning eng muhim sinflari

2. Oksidlar. Nomlanishi, olinishi, xossalari va ishlatilishi.
OKSIDLAR – biri kislorod bo‘lgan ikki xil elementdan iborat murakkab moddalar. Masalan: CO₂, FeO, Cr₂O₃, Na₂O, XeO₄, Mn₂O₇, P₂O₅, SO₃ va h.z.

Oksidlarni formulasini tuzish Deyyarli barcha oksidlarda kislorod ikki valentlik namoyon qiladi. Elementni belgisi keyin kislorodni belgisi yozilib, valentliklar almashtirilib indeks sifatida yoziladi. Masalan:		Oksidlarni nomlash Elementni nomiga oksidi so‘zi qushib birikmalarning nomi yasaladi. Agar element o‘zgaruvchan valentli bo‘lsa, element nomidan keyin qavs ichida uning valentligi rim raqamida ko‘rsatiladi.
Natriy oksidi – Mis (II) oksidi – Xrom (VI) oksidi – Temir (III) oksidi – Xlor (V) oksidi – Oltingugurt (IV) oksidi – Magniy oksidi – Alyuminiy oksidi – Ftor oksidi – Nikel (III) oksidi – Yod (VII) oksidi –	Na2O CuO CrO3 Fe2O3 Cl2O5 SO2 MgO Al2O3 F2O Ni2O3 I2O7	Al2O3 – CuO – SO3 – Br2O7 – OsO4 – KrO2 – H2O – K2O – SO2 – R2O5 – SO –	Alyuminiy oksidi Mis (II) oksidi Oltingugurt (VI) oksidi Brom (VII) oksidi Osmiy (VIII) oksidi Kripton (IV) oksidi Vodorod oksidi (Suv) Kaliy oksidi Uglerod (IV) oksidi Fosfor (V) oksidi Uglerov (II) oksidi

Oksidlarni struktura (grafik) formulalarini tuzish

Oksidlarning klassifikatsiyasi
Oksidlar 5 xil bo‘ladi.
1) Asosli oksidlar – asoslarga muvofiq keladigan oksidlar, ularga metallarning kichik valentli oksidlari misol bo‘ladi. Masalan: CuO – mis (II) oksidi, K₂O – kaliy oksidi va h.z.
2) Kislotali oksidlar – kislotalarga muvofiq keladigan oksidlar, ularga metalmaslarning barcha oksidlari va metallarning 5,6,7,8 valentli oksidlari misol bo‘ladi, ular kislota angidridlari ham deb yuritiladi. Masalan: SO₃ – oltingugurt (VI) oksidi (sulfat angidrid), Br₂O₇ – brom (VII) oksidi (perbromat angidrid), OsO₄ – osmiy (VIII) oksidi, KrO₂ – kripton (IV) oksidi, SO₂ – uglerod (IV) oksidi (karbonat angidrid), R₂O₅ – fosfor (V) oksidi (fasfat angidrid) va h.z.
3) Amfoter oksidlar – ham asoslarga ham kislotalarga muvofiq keladigan oksidlar. Masalan: Al₂O₃ – alyuminiy oksidi, BeO – berilliy oksidi, ZnO – rux oksidi, Fe₂O₃ – temir (III) oksidi, Cr₂O₃ – xrom (III) oksidi, Mn₂O₃ – marganets (III) oksidi, PbO₂ – qo‘rg‘oshin (IV) oksidi, V₂O₃ – vanadiy (III) oksidi va h.z.
4) Indefferent (befarq) oksidlar – tuz hosil qilmaydigan oksidlar. Masalan: NO – azot (II) oksidi, N₂O – azot (I) oksidi, CO – uglerod (II) oksidi va h.z.
5) Qo‘sh (aralash) oksidlar – ikki va undan ortiq oksidlarning aralashmasidan hosil bo‘lgan birikmalar. Masalan: Fe₃O₄ (FeO^.Fe₂O₃) – temir qo‘sh oksidi, Cr₃O₄ (CrO^.Cr₂O₃) – xrom qo‘sh oksidi, Mn₃O₄ (MnO^.Mn₂O₃) – marganets qo‘sh oksidi, Pb₂O₃ (PbO^.PbO₂) – qo‘rg‘oshin qo‘sh oksidi Co₃O₄(CoO ^. Co₂O₃) – kobalt qo‘sh oksidi va h.z. Ayrim hollarda har xil metallarning oksidlari aralash holda ham uchraydi, ular shpinellar deb aytiladi. Masalan: FeAl₂O₄ (FeO^.Al₂O₃), ZnAl₂O₄ (ZnO^.Al₂O₃), MgAl₂O₄ (MgO^.Al₂O₃) va h.z.
Oksidlarning olinish usullari
1. Oddiy moddalarni bevosita kislorodda yonishidan oksidlar hosil bo‘ladi, kislorod kom sharoitda kichik valentli oksid, mo‘l sharoitda yuqori valentli oksid hosil bo‘ladi:

C + O2(kam) = 2CO C + O2(mo‘l) = CO2 Mg + O2 = 2MgO

S + O2(kam) = SO2 S + O2(mo‘l) = 2SO3

2. Ayrim murakkab moddalarni bevosita kislorodda yonishidan oksidlar hosil bo‘ladi, kislorod kom sharoitda kichik valentli oksid, mo‘l sharoitda yuqori valentli oksid hosil bo‘ladi:

4NH3 + 3O2 = 2N2 + 6H2O 4NH3 + 5O2 = 4NO + 6H2O H2S + O2(kam) = S + H2O

H2S + O2(mo‘l) = SO2 + H2O FeS2 + O2 = Fe2O3 + SO2 CuS + O2 = CuO + SO2

3. Asoslarni parchalab ham (degidratlash – suvni ajratish) oksidlar olinadi:

Cu(OH)2 → CuO + H2O 2Fe(OH)3 → Fe2O3 + 3H2O

Ca(OH)2 → CaO + H2O 2Al(OH)3 →Al2O3 + 3H2O

4. Ayrim kislotalarni parchalab (degidratlash – suvni ajratish) ham oksidlar olish mumkin:

H2SiO3 → SiO2 + H2O H2CO3 → CO2 + H2O H2SO3 → SO2 + H2O

4HNO3 → 4NO2 + O2 + 2H2O H2C2O4 → CO + CO2 + H2O 6HClO4 + P2O5 = 2H3PO4 + 3Cl2O7

5. Tuzlarni parchalash yo‘li bilan ham olish mumkin:

Ca(HCO3)2  CaO + 2CO2 + H2O CaCO3  CaO + CO2 2Cu(NO3)2  2CuO + 4NO2 + O2 (CuOH)2CO3  2CuO + CO2 + H2O

FeSiO3  FeO + SiO2 Cr2(SO3)3  Cr2O3 + 3SO2 NH4NO3  N2O + H2O (NH4)2Cr2O7  N2 + Cr2O3 + 4H2O

6. Oksidlardan oksidlarni olinish:

2NO + O2 = 2NO2 2CO + O2 = 2CO2 2SO2 + O2 = 2SO3 2NO2 = 2NO + O2

2CO2 = 2CO + O2 2SO3 = 2SO2 + O2 HgO + 2Cl2  Cl2O + HgCl2

7. Ayrim metallar suv bug‘i bilan yuqori haroratda oksidlar hosil qiladi:
3Fe + 4H₂O  Fe₃O₄ + 4H₂
3Mn + 4H₂O  Mn₃O₄ + 4H₂
3Cr + 4H₂O  Cr₃O₄ + 4H₂
2Al + 3H₂O  Al₂O₃ + 3H₂
8. Tuzlarga kislotalarning ta’siridan ham oksidlar olish mumkin:
Na₂CO₃ + 2HCl  2NaCl + CO₂ + H₂O
K₂SO₃ + 2HCl  2KCl + SO₂ + H₂O
CaSiO₃ + H₂SO₄  CaSO₄ + SiO₂ + H₂O
9. Kislotalarga metall yoki metalmaslarni ta’siridan oksidlarni olinishi:
Cu + 4HNO₃  Cu(NO₃)₂ + 2NO₂ + 2H₂O
2Ag + 2H₂SO₄  Ag₂SO₄ + SO₂ + 2H₂O
2H₂SO₄ + C  CO₂ + 2SO₂ + 2H₂O