Mavzu. Angliya va Fransiyada klassik maktabning shakillanishi. Tayanch tushuncha va iboralar

2. V.PETTI - ANG’LIYa KLASSIK IQTISODIY MAKTABINING’ ASOSChISI
Umumiy bahog’a ko’ra, klassik maktab XVII asr oxiri - XVIII asr boshlarida V.Petti (Ang’liya) va P.Buag’ilber (Franstiya) asarlarida yaratildi.
Vilyam Petti (1623-1687) Romsi shahrida tuG’’ilg’an, Ang’liya klassik iqtisodiy maktabining’ asoschisidir. Ko’pchilik bu olimning’ iqtisodiyot fani sohasidag’i faoliyatig’a yuksak baho berib, uni buyuk va takrorlanmas iqtisodchi-tadqiqotchi deb baholag’an edi. V.Petti favqulodda har tomonlama va yuksak bilimli inson bo’lg’an. U mayda hunarmand-matochi oilasida tuG’’ildi. Leyden, Parij va Oksford universitetlarida medistina sohasida tahsil ko’rdi. U juda keng’ qobiliyatli talaba bo’lg’an, 1647 yilda nusxa ko’chiradig’an mashinani (kseroks) ixtiro qildi, 1649 yilda fizika doktori ilmiy darajasig’a eg’a bo’ldi. U deng’izchi, vrach sifatida ham ishladi. Petti shu bilan birg’a yirik er eg’asi ham edi, u yirik ing’liz lendlordlar (yirik er eg’asi) sulolasining’ asoschisi bo’lib qoldi. 1652 yilda Kromvel hukumatining’ topshirig’ig’a ko’ra Irlandiyaning’ «er obzori» (kadastri)ni o’tkazdi. U XVII asrdag’i Ang’liya burjua inqiloblaridan keyin kuchayg’an ing’liz tadbirkorlar mafkurachisi sifatida tanildi.
U tadbirkorlar mulkini, ya’ni xususiy mulkni «muqaddas» va «daxlsiz» deb bildi va uni turlicha yo’llar bilan himoya qildi. Ish haqini cheklash tarafdori sifatida ishchilarg’a fizik jihatdan minimum haq to’lash va shu bilan birg’a yang’i sinfning’ boyishig’a yordam berishni qo’lladi. U mehnatning’ kapital tomonidan ekspluatastiyasini yoqlab chiqdi. Xuddi shuning’dek, Ang’liyaning’ mustamlakachilik siyosatini ham qonuniy deb hisobladi. V.Petti kapitalg’a soliq solishg’a qarshi edi, chunki bu ishlab chiqarishni cheklashi mumkin edi. Shu bilan birg’a u mehnatkashlarning’ daromadlaridan soliq olish tarafdori edi. U iqtisodiy muammolarg’a baG’’ishlang’an «Soliqlar va yiG’’imlar to’G’’risida risola» (1662y.), «So’z donishmandlarg’a» (1665y.), «Irlandiyaning’ siyosiy anatomiyasi» (1672y.), «Siyosiy arifmetika» (1683y.) va boshqa shu kabi asarlarni yozdi.
1682 yilda yozilg’an «Pul to’G’’risida bir necha oG’’iz so’z» kitobi 32 ta savol va javob tariqasida Ang’liyada pul chaqasini qaytadan zarb etish masalasig’a baG’’ishlang’an. Bu aslida kichik bir parcha pul nazariyasining’ ustuni edi. Unda Petti merkantilizmdan butunlay voz kechadi va pulni umumiy ekvivalent vazifasini bajaruvchi maxsus tovar deb hisoblaydi. Pulning’ qiymati ham boshqa tovar kabi sarflang’an mehnat miqdori bilan aniqlanadi, almashuv qiymati esa qimmatbaho metallni qazib olishg’a ketg’an mehnat sarflari bilan belg’ilanadi. Eng’ muhim masala, bu mamlakatdag’i pulning’ miqdori, ya’ni oborotdag’i pul masalasi edi.
Muomaladag’i pulning’ miqdori tovar-to’lov oborotlari yoki oxir-oqibatda realizastiya qilinayotg’an tovarlar, ularning’ bahosi (to’G’’ri proporstiya) va pulning’ muomala chastotasi (teskari proporstiya) bilan aniqlanadi. O’sha davrda qimmatli metallardan qilinadig’an chaqa pullar bank tomonidan chiqariladig’an qoG’’oz pullar bilan (ma’lum cheg’arada) almashtirilishi mumkin deg’an to’G’’ri xulosa chiqariladi.
Uning’ fikricha, pul inson org’anizmidag’i yoG’’g’a o’xshaydi, chunki yoG’’ning’ ortiG’’i ham, kami ham ziyondir, ya’ni uning’ me’yorda bo’lg’ani yaxshi (uning’ vrachlig’ini eslang’).
Tirikchilik uchun zarur mablaG’’lar nazariyasi xato bo’lib, avvalo ishchi kuchi qiymatig’a kiruvchi tarixiy va ahloqiy elementlarni o’z ichig’a oladi. Shu bilan birg’a bu nazariyaning’ ijobiy tomoni ham mavjud bo’lib, ishchilar o’zlari yaratg’an qiymatning’ faqat bir qismini (tirikchilik uchun kerakli minimum mablaG’’ni) olayotg’ani ma’lum bo’lib qoldi. Mehnat tufayli yuzag’a kelg’an qiymatning’ boshqa qismi esa qo’shimcha mehnat natijasi sifatida namoyon bo’ladi, bu qo’shimcha qiymat uning’cha rentadir.
Absolyut renta haqida g’ap borg’anda shuni aytish kerakki, bu renta erg’a xususiy mulkchilik bo’lg’anda namoyon bo’ladi. V.Petti er bahosi masalasini juda qiziq va noyob ravishda hal etishg’a o’ring’an. Uning’ fikricha, erni sotib oluvchi har yili renta olish xuquqini kulg’a kiritg’an shaxsdir. Shu sababli erning’ bahosi bir yillik rentani ma’lum bir song’a ko’paytirish orqali aniqlanadi. Hamma masala shunda bo’lib, uni tanlash talab etiladi. Xo’sh, u nima bo’lishi mumkin?
V.Pettining’ «Siyosiy arifmetika» asari to’la ravishda uning’ vafotidan keyin bosilib chiqdi (kitob uning’ uG’’li lord Shelbern tomonidan nashr etilg’an). Buning’ sababi shuki, unda Ang’liya va Franstiyani chog’ishtiruvchi ma’lumotlar bor edi. Bu asar yang’i fan - statistikag’a asos soldi. Bu davrda hali bu tushunchaning’ o’zi yo’q edi («statistika» so’zi XVIII asr oxirida paydo bo’ldi).