Mavzu. Angliya va Fransiyada klassik maktabning shakillanishi. Tayanch tushuncha va iboralar

3. XVII-XVIII ASRLARDA FRANSIYa TARAQQIYoTINING’ XUSUSIYaTLARI VA UNI P.BUAG’ILBER QARAShLARIDA AKS ETIShI

Ag’ar Ang’liyada klassik iqtisodiy G’’oyalarning’ boshlanishi V.Petti nomi bilan boG’’liq bo’lsa, Franstiyada P.Buag’ilber bilan boshlanadi, bu G’’oyalar Ang’liyada Rikardo bilan intixosig’a etg’an bo’lsa, Franstiyada Sismondi bilan yakunlanadi.

Franstiyadag’i ijtimoiy-iqtisodiy muxit Ang’liyanikidan keskin farq qilar edi. Franstiyada feodal munosabatlar hali ham kuchli bo’lib, qirollar («qirol - quyosh - Lyudovik XIV») va uning’ atrofidag’ilar tomonidan qattiq himoya qiling’an. Kolber tomonidan olib borilg’an siyosat mamlakat iqtisodiyotining’ umumiy rivojig’a olib kelmadi. U sanoatni, moliyani taraqqiy ettirish tarafdori edi, ammo bu ish qishloq xo’jalig’ining’ ziyonig’a o’tkazildi, feodal munosabatlar to’la saqlab turildi (eslang’, Ang’liya burjua inqilobi XVII asrda bo’lib o’tdi, vaholanki Franstiyada bu inqilob XVIII asr oxirida ro’y berdi), bu esa iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishg’a to’siq edi. Manufakturalar paydo bo’ldi, ammo rivoj topmadi. Stex tizimi saqlang’an bo’lib, rivojg’a to’siq edi.
Ana shunday sharoit Franstiyaning’ XVII asr oxiri - XVIII asr boshidag’i sostial-iqtisodiy ahvoli klassik iqtisodiyotning’ Franstiyadag’i asoschilaridan biri bo’lg’an Per Buag’ilber(1646-1714) ning’ iqtisodiy qarashlarig’a katta ta’sir ko’rsatdi. Per Lepezan - iqtisodchining’ asl familiyasi bo’lib, de Buag’ilber - bu oila er pomestesining’ nomi edi. Lekin tarixda Per Buag’ilber nomi saqlanib qoldi. Per Lepezan de Buag’ilber dvoryan normand oilasidan chiqqan, u yaxshi ma’lumot olg’ach, adabiyot bilan shuG’’ullandi, keyinchalik Ruan okrug’ida oilaviy kasb-hunar sudya (hakam) lavozimini eg’alladi; dehqonlar ishini olib bordi; o’z ko’zi bilan ularning’ nochor ahvolig’a g’uvox bo’ldi; u bu lavozimni umri oxirig’acha saqlab qoldi va katta ug’lig’a topshirdi; o’zini «qishloq xo’jalig’ining’ advokati - himoyachisi» deb atadi.
Olimning’ tadqiqot predmetini qisqacha qilib jamoat boylig’i konstepstiyasidan iborat deyish mumkin. Bu boylik pulning’ fizik massasi bilan emas, balki turli-tuman foydali boylik va buyumlardan, masalan, non, vino, g’o’sht, kiyim-kechak va boshqalardan iboratdir. Hatto erg’a va pulg’a eg’alikning’ o’zi boylikni ta’minlaydi. Ag’ar er ishlanmasa, pul esa hayot uchun zarur ashyolar (masalan, oziq-ovqat va kiyim-kechak)g’a almashtirilmasa bunday «boylik» eg’asi qashshoqlikka mahkum etiladi.
Bu islohotlar mamlakat va xalq farovonlig’ini oshirish va xo’jalikni rivojlantirishning’ boshlanG’’ich shartlari bo’lishi kerak edi. Buag’ilber o’z G’’oyasini reklama qilish maqsadida bu islohot bir oyda qirolg’a kerak bo’lg’an summani etkazib beradi, deg’an fikrni tarqatdi. Vazirlar esa ikki soat davomida kerakli qator qonunlarni tayyorlashi mumkin va xo’jalik «xuddi hamirturushdag’i kabi» tez o’sadi, deydi u. U o’z takliflari bilan bir necha bor murojaat qildi. Ammo uning’ bu harakatlari zoe ketdi. U o’z G’’oyalarini kitoblarda bayon etdi va bu kitoblarni nashr ettirdi. Uning’ asosiy iqtisodiy asarlari «Franstiyaning’ to’la tavsifi», «Franstiya to’G’’risida varaqa», «Boyliklar tabiati to’G’’risida traktat» va boshqalardir. Uning’ ayrim asarlari, masalan, 1707 y. 2 jildda chiqarilg’an «Franstiya ayblari» kitobi ta’qiqlang’an. Ularda Franstiyaning’ shu davrdag’i oG’’ir iqtisodiy ahvoli to’la yoritib berilg’an, ayniqsa qishloq xo’jalig’ining’ orqada qolish sabablari to’G’’ri berilg’an. Xalq xo’jalig’i orqada qolishining’ bosh sababi - olib borilayotg’an iqtisodiy siyosatning’, Kolber (moliya boshliG’’i) va boshqalarning’ merkantilistik qarashlari fosh etilg’an. U faqat sanoat rivojini bir tomonlama qo’llab-quvvatlashg’a qarshi chiqdi. Qishloq xo’jalig’i manfaatlarini himoya qildi, don eksportini cheklashg’a qarshi chiqdi, soliq tizimini isloh qilish tarafdori bo’ldi, u ezilg’an xalq ommasining’ ahvolini yaxshilash tarafdori edi (V.Petti bilan solishtiring’).
Buag’ilber o’zining’ «Boylik, pul va o’lponlarning’ tabiati to’G’’risida mulohaza» asarida iqtisodiy inqiroz davrida nima ro’y berishini yorqin va obrazli ifodalab beradi, uning’cha, odamlar faqat etishmovchilikdang’ina emas, ortiqcha boylikdan ham o’lishilar mumkin ekan. Tasavvur qiling’ki, deydi u, 10-12 odam bir-biridan ajratilib, zanjirband qiling’an. Birida oziq-ovqat ko’p, ammo boshqa hech narsa yo’q; ikkinchisida esa kiyim-kechak serob, uchinchisida ichimliklar ko’p va hokazo, ammo ular bu mahsulotlarni almasha olmaydilar.