Mavzu: Alisher Navoiyning hayoti va ijodi. Reja

Mavzu: “Xazoyin ul- maoniy” devoni.

Navoiy g’azallari
Reja:

1. 
   “Xazoyin ul- maoniy” devoni haqida.
   
2. 
   Navoiy g’azallari.
   

A. Navoiy 1492- 1498 yillar mobaynida oldingi rasmiy devonlariga kirgan va keyinchalik yaratilgan she’rlarini hamda avvalgi devonlariga kirmagan o’zbekcha she’rlarini jamlab, to’rt mustaqil devondan iborat lirik kulliyoti “Xazoyin ul- maoniy” (Ma’nolar xazinasi)ni yaratdi. Ushbu devon shoirning butun umri davomida yozgan, 16 lirik tuirga mansub 50 ming misradan ortiq hamma o’zbekcha she’rlarini qamrab oldi. Devon ichra devonlardan uborat ushbu kulliyot o’zbek adabiyotida she’riy devon yaratish san’atining eng oily namunasi hisoblanadi.

Shoir “Xazoyin ul- maoniy”ni tuzar ekan, umrni to’rt faslga bo’ladi. 7-8 yoshda 20 yoshgacha bo’lgan davrlarni umr fasllarining navbahoriga o’xshatadi va ushbu devonini “G’aroyib us - sig’ar” (Yoshlik g’aroyibotlari) deb atadi.

Umrning yigitlik davrini shoir 20dan 30 yoshgacha deb belgilaydi, uni umr fasllarining yozi deb ataydi. Bu devonga Navoiy “Navodir ush- shabob” (Yigitlik nodirliklari) deya nom berdi.

35dan 45 yoshgacha bo’lgan davrni shoir umr fasllarining kuzi, tiriklik bog’ining xazonrezgisi deya belgiladi va bu asarini “Badoye ul- vasat” (O’rta yosh go’zalliklari) deb nomladi.
Qirq besh yoshdan oltmish yoshgacha bo'lgan davr qarilik davri bo'lib, bu faslga mansub she'rlar, "Favoyid-ul kibar" ("Keksalik foydaliklari") devoniga jamlangan.

Navoiyning fors-tojik tilidagi she'rlari "Devoni Foniy" deb nomlangan devonga kiritilgan. "Xazoyin-ul ma'oniy" devonida 45 ming misra she'r bo'lsa, "Devoni foniy"da 12 ming misra she'r bor. Shoir bu devonlami tuzgandan so'ng ham ijod qilganini hisobga olsak, undan 60 ming misradan ortiq lirik she'rlar meros bo'lib qolgan.

Adabiyotlarda Navoiy " Zullisonayn" - ikki tilda ijod qilgan shoir deb baholanadi. Aslida Navoiy ko'p tillik shoirdir. U arab tilida ham ijod qilgan. U arab tilida baytlar yaratishdan tashqari arab tilida "Sa'bat-ul abhur" nomli asar ham yozgan.

"Xazoyin-ul maoniy" devonida lirik turning 16 janr namunalari berilgan. 2600 ta g'azal, 4 ta mustazod, 10 ta muxammas, 5 ta musaddas, 1 ta musamman, 4 ta tarji'band, 1 ta tarkiband, 1 ta masnaviy, 1 ta qasida, 1 ta soqiynoma, 210 ta qit'a, 133 ta ruboiy, 52 ta muammo, 10 ta chiston, 13 ta tuyuq, 86 ta fard.

Devondagi yetakchi janr g'azal janridir. Navoiy g'azal janrida Hofiz Sheroziy, Xisrav Dehlaviy, Abdurahmon Jomiylarni ustoz deb ataydi. Hofiz she'riyatidan rindona kayfiyatni, Dehlaviydan ishqni kuylashdagi jasoratni, Jomiydan ruhiy poklik va ma'naviy kamolotni o'rgangan.

Navoiy g'azal janrini mavzu, shakl, badiyat, timsollar tizimi jihatdan yanada boyitdi. Shuning uchun Maqsud Shayxzoda uni "G'azal mulkining sultoni" deb atagan. Navoiygacha ham g'azal janrida oshiq timsoli yaratilgan edi. Shoir g'azallaridagi oshiq sadoqatda, fidoiylikda barcha oshiqlardan ustun turadi.

Navoiyning g'azal janri taraqqiyotidagi xizmatlaridan biri shundaki, u yakpora (musalsal) g'azallarning ajoyib namunalarini yaratdi. Mumtoz g'azallarda baytlardagi mazmun biri ikkinchisi bilan bog'lana bermaydi. Yakpora g'azaliarda esa, matlada boshlangan fikr to maqtagacha izchil davom etadi. Shoirning "Yoridin ayru ko'ngil", "Jonga chu dermen"," Kelmadi" kabi g'azallari ana shunday g'azallardandir.

Navoiyning "Kelmadi" radifli g'azali "Badoe-ul vasat" devoniga kiritilgan.

Kecha kelgumdur debon, ul sarvi gulro' kelmadi,

Ko'zlarimga kecha tong otguncha uyqu kelmadi.

Lahza-lahza chiqtim-u chektim yo'lida intizor,

Keldi jon og'zima-u ul sho'xi badxo' kelmadi.

G'azal mazmunini tushunish uchun quyidagi so'zlar ma'nosini anglamoq kerak: 1. Debon - deb 2. Sarv - tik o'sadigan, tanasi silliq, chiroyli daraxt. 3. Ro' - yuz 4. Badxo' - yomon xulqli. 5, Oraz - yuz. 6. Ro'zg'or - turmush, hayot. 7. Tolibi sodiq -sadoqatli, talabgor. 8. O'tro' - yolg'onchi 9. Boda - may, ichkilik.

1-bayt mazmuni: Bugundan avvalgi kun sarv bo'yli, gul yuzli yor kelaman deb, va'da berib, kelmadi. U kelmagani sababli kechqurun tong otguncha ko'zlarimga uyqu kelmadi.

Baytda " kecha" so'zi ikki joyda ikki xil ma'noda kelmoqda. Birinchi misrada o'tgan kun ma'nosida, ikkinchi misrada kechqu­run ma'nosida. Bu tajnis san'atidir.

Ma'shuqa qaddi sarv daraxtiga o'xshatilmoqdaki, bu tashbeh san'atidir. "Gulro" birikmasi "gul yuz" ma'nosini beradiki, bu yerda sifatlash san'ati ishlatilgan. "Ul sarv" birikmasida ham sifatlash san'ati bor. " Kecha", "tong" so'zlari ma'no jihatdan bir-biriga zid bo'lgani uchun bu joyda tazod san'ati qo'llangan. Baytda "k" undoshi 6 joyda qo'llanganki, bu tavze san'atidir. "a" unlisi esa baytda 7 joyda ishlatilganki, bu assonans san'atidir.

2-bayt mazmuni: Yor kelib qolarmikan deb, intizor bo'lib, tez-tez yo'liga chiqdim, ammo jonim og'zimga keldi-yu u sho'x, yomon xulqli yor kelmadi. Baytda "1" undoshining aynan takroridan tavze, "a" unlisining aynan takroridan assonans san'atlari yuzaga kelgan. Baytda juft so'z ishlatilgani uchun mukarrar san'ati qo'llangan. Oshiq jonining og'ziga kelishi esa mubolag'a san'atining ig'roq shaklidir. "Sho'x badho’" birikmasida ot tushib qolib, ma'no sifatlovchilarga ko'chayotgani uchun istiora san'ati qo'llangan. Oshiq jonining og'ziga kelishi-yu ma'shuqaning kelmaslik holatida tazod san'ati ishlatilgan.

3-bayt mazmuni: Hamma yoq yor yuzi singari yorug' bo’lib turganda, o'zini ehtiyot qildi, ammo hamma yoq hayotim singari qorong'u bo'lganda ham kelmadi.

Baytda kunduzi yor yuzidek yorug' ekani aytilmoqdaki, bu tashbeh san'atidir. Shoir hayoti esa qorong'u kechaga o'xshatilmoqda. "Yorug’ va qorong'u" so'zlari vositasida tazod san'ati shakllanmoqda.

4-bayt mazmuni: Yor hajrida devonalardek yig'ladim, mening holatimdan kulmagan odam qolmadi. "Ul parivash" birikmasida sifatlash, oshiq yig'isining devona yig'isiga o'xshatilishida tash­beh, "yig'i-kulgu" so'zlari vositasida esa tazod san'ati yuzaga kelgan.

5-bayt mazmuni: Ko'zlaringdan nega suv kelmayapti deb, meni koyimang, ko'zidan oqayotgani qon bo'lib, bu kecha suv - ko'z yosh kelmayapti. Ma'shuqaning oshiq xonadoniga kelmasligi, ko'zdan suvning kelmaslik holati bir-biriga mos bo'lgani uchun tanosub san'ati shakllanmoqda. Ko'zdan yosh o'rniga qon kelishi esa mubolag'aning ig'roq shaklidir.

6-bayt mazmuni: Ishq yo'lida sadoqatli odam topilmaydi, shuning uchun ham yolg'onchi yor kelmadi. "Yolg'onchi yor" birikmasida sifatlash san'ati, ayni shu birikma oxirida ot tushib qolib, uning xususiyati sifatlovchiga ko'chayotgani uchun istiora san'ati shakllanmoqda. Birinchi misra "yo'lg'akim qadam" so'zlari bilan tugab, ikkinchi misra shu so'zlar bilan boshlanay-otgani uchun tasbig' san'ati yuzaga kelgan.

7-bayt mazmuni: Yorni kuta-kuta zada bo'lgan oshiq endi ko'nglini boda birla xursand etmoqchi, negaki boda kelgan uyga qayg'u kelmaydi. "Xurram-qayg'u" so'zlari orqali tazod, "ko'ngil uyi" birikmasida esa istiora san'ati qo'llangan.

Ko'rinadiki, butun g'azal davomida yorni kutayotgan oshiq kechinmalari, uning uy-xayollari ifodalangan. Shuning uchun ham bu g'azal yakpora (musalsal) g'azal hisoblanadi.

"Xazoyin-ul maoniy" devonidagi 2600 g'azalning 1600 tasi ramal bahrida yozilgan. Tahlil qilingan g'azal ham ramali musammani mahzuf vaznida yozilgan.

Bu g'azal 565 yildan buyon xalqimizning sevimli ash'ori bo'lib kelmoqda. U "Munojat" kuyiga solinib, qo'shiq qilib aytiladi. Uni B. Davidova, M. Karimov, M. Yulchieva, M. Sattarovalar mahorat bilan ijro etganlar.

Shoirning "Qaro ko'zim", " Ko'zing ne balo qaro bo'lubtur", " Ko'rgani husningni zoru", "Fido" kabi g'azallari el ko'nglidan mustahkam o'rin olgan.
 Tayanch tushunchalar:

Lirika g’azal ruboiy tuyuq “Xazoyin-ul maoniy”

“Badoe-ul bidoya” Devon “Badoe-ul vasat” “Devoni foniy” Foniy

 Savol va topshiriqlar:

1. 
   Navoiyning ilk ijodi haqida nimalar bilasiz?
   
2. 
   Shoirning ilk devoni haqida so'zlang.
   
3. 
   Navoiy "Xazoyin-ul maoniy" devonigacha qanday devonlar tuzgan?
   
4. 
   "Xazoyin-ul maoniy" devonining yaratilish tarixini bilasizmi?
   

 Adabiyotlar:

1. 
   B.Jаlilоv vа bоshqаlаr. O’zbеk аdаbiyoti. T-2006
   
2. 
   B.Qоsimоv vа bоshqаlаr. O’zbеk аdаbiyoti. 10-sinf uchun dаrslik. T.-2001
   
3. 
   N.Mаllаyеv. O’zbеk аdаbiyoti tаriхi. “O’qituvchi” T.-1965
   
4. 
   Q.Yo’ldаshеv vа bоshqаlаr. Аdаbiyot. 7-sinf uchun dаrslik. T.-2003
   

Mavzu: Navoiyning qit’alari va fardlari, ruboiylari.
REJA:

1. 
   A.Navoiyning tuyuqlari.
   
2. 
   Qit’alari va fardlari
   
3. 
   Shoirning ruboiylari.
   

Navoiy lirikasining yetakchi janrlaridan biri ruboiydir. Garchand ruboiy fors-tojik adabiyotida Umar Xayyom, turkiy ad­abiyotda Pahlavon Mahmud ijodida yuqori takomilga erishgan bo'lsada, Navoiy bu janrni mavzu, timsollar tizimi, badiyat borasida yanada yuksakka ko'tardi. Uning "G'urbatda g'arib", "Jondin seni", "Ko'z birla", "Jonimdagi jim" kabi ruboiylari mashhurdir.

Shoirning "Jonimdagi jim" ruboiysi kitobat san'ati asosiga qurilgan bo'lib, unda Navoiy "jon" so'zining imlosidan foydalanib, jonini ma'shuqaga bo'lib beradi.

Jonimdagi "jim' ikki dolingga fido,

Andin so'ng "alif toza niholingga fido.

"Nun"idagi anbarin hilolingga fido,

Qolgan ikki nuqta ikki xolingga fido.

Shoir birinchi misrada "jon" so'zidagi "jim"ni ma'shuqaning ikki soch (dol)iga, ikkinchi misrada esa "alif'ni ma'shuqaning toza niholiga - qaddiga (istiora) bermoqda. "Toza nihol" birikmasida sifatlash san'ati bor, "Nun"ning egilgan qismim ma'shuqa hiloliga - qoshiga (istiora) bermoqda. "Nun"ning egriligi qoshning egriligiga mos bo'lgani uchun tanosub san'ati shakllangan. "Jon" so'zidagi ikki nuqta (sifatlash) yorning ikki xoli (sifatlash)ga berilmoqda. Ruboiy "jon" so'zi imlosiga asoslangani uchun har bir misrada kitobat san'atidan foydalangan.

Navoiy g'azal, ruboiy janrlarini yuqori takomilga ko'targani kabi tuyuq janrini ham yuqori darajaga olib chiqdi. Uning "Yo Rab, ul shahd-u shakar", "Yoqoshingdin nega bir o'q", "Tiyg'i ishqing", "Necha dedim" kabi tuyuqlari mashhurdir.

Yo Rab, ul shahd-u shakar yo labmudur,

Yo magar shahd-u shakar yolabmudur.

Jonima payvasta novak otgani,

C'amza o'qin qoshiga yolabmudur.

Tuyuqda "yolabmudur" so'zi uch joyda kelib, uch xil ma'no anglatmoqdaki, bu tajnis san'atidir. Birinchi misrada bu so'z "labmikan" ma'nosida kelmoqda. Bu misrada yana tajohili orifona san'ati bor. Ikkinchi misrada esa bu so'z "yalamoq" ma'nosini bermoqda, bu misrada ham tajohuli orifona san'ati davom etmoqda.

Uchinchi misradagi "payvasta novak" birikmasida sifatlash san'ati mavjud. To'rtinchi misrada "yolabmudur" so'zi "yoyiamoq" ma'nosini beradi. "G'amza o'qi" birikmasida istiora, qosh va kiprikning kamon yoyi va o'qiga o'xshatilishida esa tashbeh san'ati bor.

"Xazoyin-ul maoniy" devoni oxiridan fard janri joy olgan. Shoirning "Agar xalqqa nafing", "Elki xor aylagan", "Muruvvat" kabi fardlari mashhurdir.

Muruvvat - barcha bermakdur, yemak yo'q,

Futuvvat - barcha qilmakdur, demak yo'q.

Ha, muruvvatli odam o'zi yemay birovga beradi, mard odam esa birovga qilgan yaxshiligini qildim demaydi. Ana shu g'oya tarse' san'ati orqali berilmoqda. Bu fard hazaji musaddasi maqzuf vaznida yozilgan.
NAVOIY RUBOIYLARI TAHLILI.

«Timsollar ichra timsollar». Ushbu ruboiy Navoiyning yigitlik lirikasi namunasidir. Ishqiy mavzuda yaratilgan bu ru­boiy o’ziga xoc asardir. SHoir unda «jon» so’zining arabcha yozuvi shaklidan foydalanib, ko’p ma’noli mazmunni mujassamlashtirgan. Shuning uchun eski o’zbek yozuvini bilmay turib, bu ruboiyni to’la tushunish va tushuntirish mumkin emas. Agar uning mutolaasiga «jon» so’zining arabcha yozuvdagi ko’rinishi, «jim», «dol», «alif», «nun» harflarining’ shaklini, nihol va hilol timsollarining mohiyatini bilmay yondashilsa, ruboiyning faqat yuzaki ma’nosidangina bahramand bo’lish mumkin, xolos:

«Jon»imdag’i «jim» ikki «dol»ingg’a fido.

Andin so’ng «alif» toza niholingg’a fido,

«Nun»i dog’i anbarii qilolingg’a fido,

Qolg’on ikki nuqta ikki holingg’a fido

Bir qarashda, ruboiydan «jonim senga fido», degan umumiy mazmunni o’qib olish mumkin. Lekin shu mazmun­ni shoir qanday, qaysi badiiy usullar vositasida ifodalagan? Mana shu savolga javob berish jarayonida rubo­iyning mukammal mazmuni yuzaga chiqadi.

«Jon» so’zida «jim»dan so’ng «alif» harfi keladi. «Alif» harfi she’riyatda qaddu qomat tasviri uchun xizmat qiladi. Chunki «alif» inson qomatiga monand tik shaklga ega. Ikkinchi misrada shoir «jon» dagi «alif»ni ma’shuqaning toza niholiga fido etadi. Xo’sh, nihol obrazini qanday tushunish lozim? Nihol ham, birinchi misradagi «dol» singari, istiora. Chunki ma’shuqaning nozik qomati—nazmla navniholga nisbat beriladi, shoir shuni istioraviy yo’sinda ifodalagan. Demak, bu satrda ham mazmun ustma-ust san’at qo’llash, ya’ni qomatni niholga va ayni paytda, «alif»ga o’xshatish yo’li bilan izhor etilgan. Shunday qilib, lirik qahramon jonining yana bir qismini maxbubasining navnihol qomatiga bag’ishlaydi.

«Jon» so’zi tarkibidagi uchinchi harf «nun»dir. «Nun» —shakliga ko’ra, inson qoshlariga o’xshaydi va uni tasvirlashda badiiy vazifa bajaradi. Uchinchi misrada shoir «jon» dagi «nun»ni ma’shuqaning «anbarin hilol»iga bag’ishlaydi. Hilol nima? Hilol — yangi ko’ringan oy bo’lib, odamning qoshlari «nun»dan ham ko’proq o’shanga o’xshaydi. Shu­ning uchun u badiiyatda, xususan, mazkur misrada ham istioraviy tarzda to’g’ridan-to’g’ri «hilol» deb atalgan va buning o’zi bir san’at. Qoshning shunchaki «hilol» emas, «anbarin hilol» deb sifatlanishi yana bir san’at. «Nun» ni qoshi ifodalanayotgan hilolga o’xshatish esa uch karra san’atkorlikdir. Anglashiladiki, shoir jonining yana bir parchasi­ni seviklining «anbarin hilol»iga qurbon qiladi. Xo’sh, oshiq o’z jonini butun borlig’icha ma’shuqaga bag’ishlay oldimi? Yo’q, «jon» so’zi yozuvining usti va ostidagi ikki nuqta hanuz tasarruf etilmay qoldi. Ruboiyning so’nggi misrasida qolgan ikki nuqta ma’shuqaning ikki xoliga fido qilinadi.

Mana, shoir «jon» so’zining biror nuqtasigacha qoldirmay, barcha qismini ma’shuqaga fido qildi. Bu — oshiq yoriga jonu jahonini butun borlig’i bilan bag’ishlashi lozim, degan g’oyaning go’zal ifodasi. Ammo Navoiyning badiiy muddaosi faqat shu fikrni ifodalashdangina iboratmidi, ruboiy yaratish jarayonida shoir shungagina erish-di, xolosmi? Navoiy bu to’rt misrada istiora, tashbeh, tanosib san’atlari vositasida inson chehrasini o’ziga xoc yo’sinda tasvirladi. Tasvirladigina emas, harfiy chizgilardan foydalanib, bir rassom singari chizib ham ko’rsatdi. «Jon» so’zining husnixatda yozilgan shakliga ruboiydagi tasvirdan kelib chiqib razm solsak, unda inson chehrasidagi asosiy qirralar mujassamligiga hayron qolamiz. «Jim» va «nun» xarflarining dumaloq shakli yuz va yonoqlarga. ularning o’rtasidagi «alif» burunga, «qolg’on ikki nuqta» esalab usti va ostidagi xollarga aynan o’xshaydi. Bu hayotiy mutanosiblikning badiiy inkishofi — tanosib san’atining ajoyib namunasini vujudga keltirgan.Asar, ayni paytda, Navoiy ijodiga hurufiylik — yor, ya’ni Olloh jamolini harflarda ko’rish, harflar vo­sitasida manzur husnini tasvirlash, unga sog’inch, muhabbat izhor etish falsafasining ta’sirini qam yorqin aks ettirgan.Ruboiy hazaj bahrining hazaji musammani axrabi makfufi majbub vaznida yozilgan.

Tuyuq. Turkiy xalqlar adabiyotining eng ajoyib she’riy shakllaridan biri tuyuq bo’lib, o’zbek adabiyoti tarixida uning yuzlab namunalari yaratilgan. Alisher Navoiy tuyuq yozishning qonun-qoidalarini nazariy jihatdan asoslab bergan hamda amaliyotchi shoir sifatida uning mumtoz namunalarini yaratib qoldirgan. Navoiy lirik merosidan o’n uchta tuyuq o’rin olgan. Ulug’ shoir boshqa janrlarga nisbatan kam tuyuq yozganligining sababi tuyuq yaratishning murakkabligida emas, balki mutafakkir shoir jiddiy va yirik turlarda ko’proq qalam tebratganidadir. Navoiy oz tuyuq yaratganiga qaramay, uning tuyuqlari yuksak badiiy mahorat mahsuli sifatida turkiy tuyuqnavislikning eng capa namunalari hisoblanadi.

Azisher Navoiy adabiyotimiz tarixida tuyuqning bi­rinchi nazariyotchisi sifatida ushbu she’riy shaklning asosiy xususiyatlarini «Mezon ul-avzon» da quyidagicha ko’rsatadi: «Yana turk ulusi, bataxsis chig’atoy xalqi apo shoye’ avzondurkim, alar surudlarin ul vazn bilan yasab, majolisda ayturlar. Birisi tuyug’dirkim, ikki baytqa muqarrardur va sa’y qilurlarkim, tajnis aytilg’ay va ul vazn ramali musaddasi maqsurdur, mundoqkim,

Yorab, ul shahdu shakar yo labmudur,

Yo magar shahdu shakar yolabmudur

Foilotun foilotun foilun

Jonima payvasta novak otqali,

G’amza o’qin qoshig’a yolabmudur»

Navoiyning bu so’zlaridan tuyuqning asosiy xususiyatini bilib olamiz. Birinchisi shuki, tuyuq turkiy qavmlar qo’shiq qilib bazmlarda, to’ylarda, yig’inlarda aytadigan vaznlardan birida yaratilarkan. Bu tuyuqning ashulabop va ommafaxm she’r turi ekanligini anglatadi. Ikkinchi xycysiyati shuki, tuyuq ikki bayt, ya’ni to’rt misradan tashkil toparkan. Uchinchi xususiyat shuki, shoir mahorati yetganicha tajnis usulidan foydalanib tuyuq aytishga intiladi. Lekin tuyuq tajnissiz ham yaratiladi. To’rtinchi xususiyat shuki, tuyuq, albatta, ramali musaddasi maqsur vaznida bitiladi. Tuyuqning yana bir asosiy xususiyati borki, u o’z davrida ma’lum va mashhur bo’lgani uchun Navoiy uni aytishni lozim gopmagan. Bu tuyuqning nomi va janr xosiyati tuyg’u bi­lan bog’liqligidir. Chinakam tuyuq shoir tuyg’ularining tug’yonga kelishi samarasidir. «Tuyuq» — «tuymoq» fe’lidan olingandir. Tuyuq uni o’qigan yoki eshitgan kishilarning tuyg’ulariga ta’sir etadi. Tuyuqning badiiy mazmunini tuygan kishilarning tuyg’ulari tug’yonga keladi. Tuyuq adabiyot. ixlosmandlarida she’rning badiiy nozikliklarini tuya olish qobiliyatini tarbiyalaydi. Tuyuq ishqiy, falsafiy, axloqiy va boshqa mavzularda ham yaratilishi mumkin.

Tuyuqlar tahlilini Navoiy keltirgan namunadan boshlaymiz. Mazkur tuyuq seviklini vasf etishga bag’ishlangan. Tuyuq «yolabmudur» tajnisi asosiga qurilgan. «Tajnis» — bir jins, ya’ni shakldagi so’zning turlicha ma’nolar ifodalashi san’atidir. «Yolabmudur» tuyuqning uch misrasida takrorlanib, uch xil ma’no ifodalashga xizmat qilgan. Dastlabki ikki misrada e’tibor yorning lablarini madh etishga qaratilgan. Tuyuqning xoc belgilaridan yana biri shuki, unda yengilgina hazil-mutoyiba ruhi sezilib turadi. Lirik qahramon yorning yoqutday lablari haqida o’y surarkan, «tajoxuli orifona» — bilib bilmaslikka olish yoxud donishmandlarcha nodonlik izhor etish usuli asosida ish tutib, «Yo rab» deya hayratlanadi: «u-labmikin, shakarmikin, asalmikin?! Yo magarkim, yorim, asal bilan shakar yalaganmikin-a?!» Uchinchi, to’rtinchi misralarda e’tibor qosh tasviri va ta’rifiga qaratilgan. Bunda ham mutoyiba tarzidagi taajjublanish bor: «Bu — yorimning qoshlarimikin yoki u mening jonimga uzluksiz o’qlar otish maqsadida noz-karashma o’qlarini qoshlariga tizib yoylabdimi?!» Demak, tuyuqda oshiqona bir mazmun mu­toyiba tarzida, tajnis usuli asosida ifodalangan. Tajnisga nishon bo’lgan so’z birinchi misrada «labmikan». ikkinchi misrada «yalabdimikin», to’rtinchi misrada «yo(y)lablimikin» ma’nolarida mahorat bilan qo’llangan.

Yo qoshingdin necha bir o’q ko’z tutay,

Otki, o’trusig’a oning ko’z tutay.

Necha ko’rgach o’zga mahvashlar qoshin,

Yangi oy ko’rgan kishidek ko’z tutay.

Ishqiy mazmunda bitilgan bu tuyuqda go’zal yorning qoshi ta’rifu tavsif etiladi. Undagi tajnis «ko’z tutmoq» fe’lining ma’no tovlanishlariga asoslangan. Bi­rinchi misrada shoir ma’shuqaga: «Sening yoyday qoshlaringdan men tomonga o’qlar otilishini intizor kutaman», deya murojaat etgan. Bu o’rinda «ko’z tutmoq» fe’li «kutmoq» ma’nosida ishlatilgan. Shu bilan shoir seviklisi unga tomon bir qosh qoqib qiyo boqishiga umidvorligini badiiy ifodalagan. Ikkinchi misrada shoir o’sha fikrni mantiqiy davom ettirib: «Men kutayotgan o’sha o’qlarni ota qolgin, uning qarshisiga ko’zimni tutib beraqolay, ya’ni sening bir qosh qoqib qiyo boqishingga ko’zlarim sadqa bo’lsin», deya majoziy ma’noda iltijo etmoqda. Bun­da «ko’z tutay» fe’li «ko’zni tutib bermoq» ma’nosida qo’llangan. Keyingi misralarda: «Qanchadan-qancha go’zallarning qoshlarini ko’rganimda, xuddi yangi oy ko’rgan kishidek, qo’limni qoshim ustiga qo’yib, ko’zimni qo’lim bilan panalab qarayman», degan mazmun mujassam. Bunda oshiq ma’shuqaga sadoqat izhor etmoqda. Ya’ni: «Ko’zimni boshqa yor nazaridan asrayman» demoqchi. Demak, bu o’rinda «ko’z tutmoq» fe’li yanada o’zgacha ma’no kasb etgan

Tig’i ishqing yorasidur butmagan,

Dardini har kimga aytib butmagan

Hajr sahrosidur ohim o’tidan,

Anda gul yoxud giyohe butmagan

Oldingi tuyuqlar yor go’zazligidan hayratlanib, oshiqona zavq-shavq tuyg’ulari bilan uyg’un bo’lsa, ushbu tuyuq hijron dardi tuyg’usi bilan yo’g’rilgan. Undagi tajnisga «bitmoq» fe’li acoc qilib olingan. Ilgarigi tuyuqlar vasf uslubida bitilgan bo’lsa, bunda izhor uslubi ustuvor. Ya’ni, lirik qahramon dardu holini izhor etmoqda. Tuyuqdan shunday maz­mun anglashiladi: «Ey jafokor yor! Dardimni tinglab, ahvolimdan ogoh bo’lsang-chi. Sening muhabbating xanjari qalbimga solgan jaroxat hanuzgacha bitmagan — tuzalgani yo’q. Bu jarohat og’rig’i — sevgi dardini har kimga aytaverib, haligacha bitira olmadim — tugatolmadim. Sening ishqing iztirobidan tortgan ohim olovidan shunday hajr saxrosi hosil bo’ldiki, unda gul ham, giyoh ham bitmaydi — unib-o’smaydi». Bu tuyuqda «buzmagan» fe’li «tuzashagan», «tugamagan», «unib-o’smagan» ma’nolarida tajnis qilingan.Xullas, Alisher Navoiy tuyuq janrining shakliy xysusiyatlarini sayqal toptirish bilan birga, badiiyligini ham qiyomiga yetkazgan.

Qit’a. Sharq lirik she’riyatining kichik janrlaridan bo’lgan qit’a Alisher Navoiy ijodiyotida ham muhim o’rin tutadi. «Xazoyin ul-maoniy» kulliyotining o’zidayoq 210ta qit’a mavjud. Shunga shoirning boshqa asarlari tarkibidagi qit’alarni ham qo’shib hisoblasak, ularning soni 300 dan ortadi. Bu qit’alardan yuzlab go’zal namuialar tahsinga sazovordir. Alisher Navoiy qit’alarida, asosan, ijtimoiy, falsafiy-axloqiy mavzular badiiy aks topgan. O’z qit’alarida Navoiy hayotning badiiy tadqiqi asosida zukko hayotbaxsh xulosalar tortiq etadi. Navoiy yigitlik davrining ijodiy mahsuli bo’lmish qit’ada yetuk aqlu farosat va ma’naviy kamolot nishonalari aks etgan. Qit’a nutq odobi mavzuida. U uch baytdan iborat. Mutaqo ribi musammani maqsur vaznida yaratilgan. Qit’aning g’oyaviy mazmuni sarlavhadanoq anglashiladi. U shunchaki sarlavha emas, balki qit’aning uzviy bir qismi. Chunki undagi mazmun qit’ada takrorlanmaydi va aksincha. Sarlavhaning o’zi ikki qarama-qarshi qutbdan iborat. Biri oz so’zlashning foydali, ikkinchisi sergaplikning zararli ekanligidan saboq beradi. Bu pandomuz mazmunning tushunarli va ta’sirchan bo’lishi uchun zid ma’noli so’zlar tanlangan: oz so’z — ko’p so’z, manfaat — zarar: Demak, sarlavhada mavzu qo’yiladi va uning badiiy talqini boshlanadi. Keyingi baytlar sarlavhadagi badiiy mazmunning izchil rivoji sifatida har biri mustaqil va tugal ma’noga ega bo’ladi. Birinchi baytda ham sarlavhadagidek tilni ehtiyot qilish haqida umumiy fikr bayon qilinadi. Ik­kinchi, uchinchi baytlar esa mazkur fikrni sharhlash, ba­diiy asoslash uchun xizmat qiladi.

Bu ikki bayt oz so’zlash fazilatining alohida jixatlarini izohlaydi:

Nazar qilki, o’q og’zi tilsiz uchun.

Qilur tojvarlar bila dastbo’s.

Ushbu bayt o’q tilsizligi tufayli tojdorlar bilan qo’lma-qo’l ko’rishish sharafiga muyassarligi asosida, kam gapirish, hatto, iloji bo’lsa, gapirmay ish bitirish ma’qulligidan dalolat beradi

Necha tojvardur, kesarlar boshim.

Chu xangomsiz nag’ma tortar xuro’s.

So’nggi bu bayt esa faqat kerakli o’rin va fursatla gapirish joizligidan, bemavrid gapirgan kishining tili boshiga yetajagidan kafolat beradi.

Qit’a yaxlitligicha tamsil san’ati asosiga qurilgan. U zamondoshlarimizni tilga e’tibor bilan munosabatda bo’lishga chorlaydigan ma’naviy-axloqiy ahamiyatga ega.

«Fard» — arabcha yakka, yagona ma’nolarini bildiruvchi so’z. U bir bayt hajmida bitiladigan mustaqil adabiy acap janri nomini ifodalovchi istiloh hamdir. Fard atigi ikki misradan iborat bo’lsa-da, unda muayyan mazmun, g’oya ilgari suriladi. Fardda, ko’pincha, badiiy umumlashma, hayotiy tajribadan kelib chiquvchi hukm, xulosa tajassum topadi. Namuna uchun Alisher Navoiy fardlaridan birini quyida keltiramiz:

Muruvvat barcha bermakdur, yemak yo’q,

Futuvvat barcha qilmakdur, demak yo’q

Ushbu fardda juda yuksak va salmoqdor insonparvar g’oyalar ilgari surilgan. Navoiy shu ikki misradayoq Sharq tasavvuf ta’limotining eng ilg’or oqimlaridan biri — javonmardlik sulukining dasturiy qoidalarini qoyilmaqom darajada ifodalab berolgan. Javonmardlik namoyandalari muruvvat ahli, futuvvat ahlidirlar. Ularnn Navoiy o’z asarlarida «axiy» nomi bilan ham yuritadi Muruvvat ahli eng olijanob toifa sifatida tasvirlanadi. Chunonchi, baxil — o’zi ham yemaydi, boshqaga ham bermaydi; xasis — o’zi yeydi, boshqaga bermaydi; saxiy — o’zi ham yeydi, boshqalarga ham beradi; axiy esa — o’zi yemay­di, faqat boshqalarga ulashadi. Futuvvat ahli — fatiy — javonmard esa faqat yaxshilik qiladi, lekin uni aytmaydi, ya’ni minnat qilmaydi.

Fard yozishni ahamiyatsiz mashg’ulot, mayda ish deb qarash o’rinsiz. Jussasi kichik bo’lsa-da, fardni eng dolzarb, salmoqli falsafiy-axloqiy g’oyalarni ifodalashga safarbar etsa bo’ladi. Bu ijodkorning iste’dodi va mahoratiga bog’liq. Fard hajmining ixchamligi shoirdan «ming ma’nini bir nuqta bila muxtasar etish»ni (Mashrab) taqozo etadi Alisher Havoiy yigitlik davridan buyon fard yoza boshlagan va ularni birinchi rasmiy devoni «Badoye ul-bidoya»ga kiritgan. Ulug’ shoirning «Favoyid ul-kibar» devonida 86 ga fard mavjud. Aytish mumkinki, Navoiy butun umri mobaynida fard janriga murojaat qilib turgan.

Fard janrining qat’iy shakliy talablari ko’p emasligi uning ijodiy imkoniyatini cheklamagan, aksincha, erkinligini ta’minlagan. Shuning uchun ayrim shaklan murakkab, muqim xususiyatli mumtoz janrlar davr o’tishi bilan adabiy taomildan chiqib ketgan. Fard esa hozirgi zamon ruhi, voqeligi, g’oyalarini ifolalashda faol xizmat qilayotgan barhayot janrdir.

 Tayanch tushunchalar:

• 
  Tuyuq
  
• 
  «Favoyid ul-kibar»
  
• 
  «Badoye ul-bidoya»
  
• 
  Fard
  
• 
  Qit’a
  

 Savol va topshiriqlar:

1. 
   Tuyuq Navoiy lirik merosida qanday o’rin tutadi?
   
2. 
   Navoiyning tuyuq haqida yozgan fikrini ayting va sharhlab bering. Unda shoir tuyuqning qaysi to’rt xususiyati haqida ma’lumot bergan?
   
3. 
   «Tuyuq» istilohining lug’aviy ma’nosi va uning shu ma’no bilan bog’liq janriy xususiyati nima?
   
4. 
   «Necha dedim ul sanamg’a: bormog’in» misrasi bilan boshlangan tuyuqni yozma ravishda mustaqil tahlil eting
   
5. 
   Qit’aga ta’rif bering.
   
6. 
   Fard nima?
   
7. 
   Majmuadagi janr namunalarini mustaqil mutolaa qilganmisiz? Ularni tanlab-tanlab yod oling.
   

 Adabiyotlar:

1. 
   B.Jаlilоv vа bоshqаlаr. O’zbеk аdаbiyoti. T-2006
   
2. 
   B.Qоsimоv vа bоshqаlаr. O’zbеk аdаbiyoti. 10-sinf uchun dаrslik. T.-2001
   
3. 
   N.Mаllаyеv. O’zbеk аdаbiyoti tаriхi. “O’qituvchi” T.-1965
   
4. 
   Q.Yo’ldаshеv vа bоshqаlаr. Аdаbiyot. 7-sinf uchun dаrslik. T.-2003