|
- 192 -
38-Мавзу. Муҳрлар тарих манбаи сифатида. Муҳршунослик
соҳасининг илмий-амалий аҳамияти.
Режа:
1.
Тарихда хослик, ҳуқуқий асослар берувчи нишонлар пайдо
бўлишининг ижтимоий, сиѐсий шарт-шароитлари.
2.
Муҳршуносликнинг илмий соҳа сифатидаги ўрни.
3.
Марказий Осиѐда қадимий, ўрта асрлар ва янги замон
муҳрлари тараққиѐтининг босқичлари.
4.
Муҳршуносликнинг алоқадор илмий-амалий соҳалари.
Таянч иборалар:
Митра, муҳр, мулк, ижтимоий мансублик, мулкий
муносабатлар, давлатчилик, рамз, санъат, муҳр ѐзувлари, муҳр тайѐрлаш
техникаси.
Дарснинг мақсади:
Инсоният тарихида ижтимоий, сиѐсий, мулкий
мансублик ҳамда ҳуқуқий асосланганлик кабиларни ўзида ифода этувчи
рамзий белгиларнинг пайдо бўлиши ва уларнинг амалда қўлланиши билан
боғлиқ жараѐнларни ўргатиш, муҳрларнинг тарихий шакллари тараққиѐти
шакллари динамикаси билан таништириш, Марказий Осиѐда муҳр
тарихининг зардуштийлик ғоялари билан боғлиқ жиҳатларини таҳлил қилиш,
муҳр ва давлатчилик сиѐсий тарихи масалаларини ўзаро боғлиқликда талқин
этиш, муҳрларнинг тарихий манба сифатидаги аҳамиятини мисоллар орқали
талабаларга етқазиш, ушбу манбаларнинг санъат тарихи учун
қимматини
кўрсатиш дарснинг асосий мақсадидир. Шу билан бирга муҳршунослик
тарихи билан таништириш дарснинг мақсад доирасига киради.
Асосий қисм:
- 193 -
Ўрта Осиѐда неолит даври (эр. ав. У1-1У минг йй.)га келиб,
деққончилик ва чорвачиликнинг пайдо бўлиши, кейинчалик деққончиликдан
қунармандчиликнинг ажралиб чиқиши натижасида аҳолининг маълум
қисмлари деҳкончилик, чорвачилик ѐки ҳунармандчиликка ихтисослаша
бордилар. Аҳолининг маълум бир соҳага ихтисослашуви тажрибашшг
ортишига ва иш қуролларининг такомиллашувига, шунингдек, ишлаб
чиқарилаѐтган маҳсулот ҳажмининг ўсишига, унинг сифати яхшиланишига
олиб келади. Ишлаб чиқариш қажмининг ўсганлигини бронза даври (эр.ав.
Ш-1 минг йй.)да дон сақловчи омборларнинг, катта ҳажмдаги дон ва бошқа
озиқ-овқат мақсулотлари сақдовчи идишларнинг кўпайганлигидан билиш
мумкин. Натижада инсоннинг минимум эқтиѐжидан ортиқча маҳсулот пайдо
бўлади. Ушбу ортиқча маҳсулот уруғ ва қабила бошлиқлари томонидан
ўзлаштирилади ва жамиятда секин-аста хусусий мулк шакллана бошлайди.
Хусусий мулк дастлаб деҳқончилик районларида озиқ-овқат
мақсулотлари, қунармандчилик буюмлари, ишлаб чиқариш куроллари
кўринишида, чорвачилик районларида эса, чорва кўринишида бўлган.
Кейинчалик жамиятда айирбошлаш эквивалентлари пайдо бўлганлиги
сабабли, хусусий мулк нафақат натурал формада, шу билан бир қаторда
маҳсулотлар айирбошлаш учун қабул қилинган эквивалентлар (пул ўрнидаги
нарсалар - муаллифлар) кўринишида ҳам тўплана бошлаган. Ўрта Осиѐ
қадимги деҳқончилик жамиятлари аҳолисига тегишли қабрлардан топилган
кўплаб зооморф ва геометрик тасвир кўринишидаги муҳрлар хусусий
мулкнинг пайдо бўлганлиги ва тўплана борганлиги ҳақида гувоҳлик беради.
Хусусий мулкнинг пайдо бўлиши билан жамиятда ижтимоий ва мулкий
тенгсизлик юзага кела бошлайди. Зеро, юқорида таъкидлаганимиздек,
хусусий мулк одатда кабила ва уруғ бошликларида тўплана борган. Бу бежиз
эмас, сабаби, айнан улар уруғ ва жамоага тегишли мулкларни тақсимлаш
ҳуқуқига эга бўлганлар. Айни иайтда уларнинг оддий жамоадошлари эса,
арзимаган мол-мулкка, кўп ҳолларда ҳеч қандай мол-мулкка эга бўлмаганлар.
Жамиятдаги табақаланишнинг қайси бири: ижтимоий табақаланиш олдин
- 194 -
пайдо бўлганми ѐки мулкий табақаланиш, деган саволга жавоб бериш анча
мушкул. Кўпчилик мутахассислар улар бир вақтда пайдо бўлган, яъни
ижтимоий мавкеъдаги фарқлар мулкий тенгсизликка олиб келган бўлса; ўз
навбатида,
мулкий
тенгсизлик
жамият
аъзоларининг
ижтимоий
тенгсизлигига олиб келган, деб ҳисоблашади.
Археологик тадқиқотлар ҳунармандчилик ва савдо-сотик марказлари
ҳисобланган шаҳарларда аҳолининг ижтимоий ва мулкий габақаланиш
жараѐни қишлоқлардагига қараганда нисбатан тезроқ борганлигини
кўрсатмокда. Масалан, металл, муҳр, қурол-яроғ сингари ҳокимият рамзлари
ва диний характердаги буюмлар мавжуд қабрлар аксарият ҳолда илк
шаҳарлар - Олтинтепа, Улуғтепа, Жарқўтон, Сополлитепа каби
ѐдгорликларга тегишли. Агарда илк шаҳарларга тегишли қабрларда 6-9 хил
кўринишдаги буюмлар учраса, кичикроқ аҳоли манзилгоҳларидан топилган
қабрларда 2-3 хил кўринишдаги буюмларгина учрайди.
Ижтимоий ва мулкий тенгсизлик жамиятда қарама-қаршилик ва
низоларни келтириб чикаради. Жамияшинг юқори тоифа кишилари ўз
имтиѐзлари ва бойликларини жамиятнинг оддий аъзолари таҳдидидан
химоялашга зарурат сезади. Ижтимоий ишлаб чиқаришга ва уни
тақсимлашга бўлган хукуқ уруғ ва қабила бошлиқларига ўз атрофларига
шахсий қўриқчилар, маслаҳатчилар ва шу кабиларни тўплаш имконини
беради, яъни давлатнинг ибтидоий кўринишлари шакллана бошлайди.
Демак, ишлаб чиқарувчи хўжаликнинг пайдо бўлиши, жамият
аъзоларининг хўжаликнинг бирор-бир турига ихтисослашувига, иш
тажрибасининг ошишига ва иш қуролларининг такомиллашувига олиб
келади. Юқоридаги жараѐн ўз навбатида, ортиқча маҳсулотнинг юзага
келишига сабаб бўлади. Ортиқча маҳсулотнинг юзага келиши билан хусусий
мулк шакллана бошлайди. Хусусий мулк, ўз навбатида, жамиятда ижтимоий
ва мулкий табақаланишга олиб келади. Ва ниҳоят, ижтимоий ва мулкий
табақаланишнинг юзага келиши давлатнинг бўлишини тақозо этади. Шундай
қилиб, жамиятда ибтидоий давлатлар пайдо бўлишига шарт-шароитлар
- 195 -
етилади. Давлатларнинг пайдо бўлишида, унинг юзага келиш жараѐнига
сезиларли таъсир ўтказган омилларни билиш муҳимдир.
Режа:
1. Сфрагистика. Объекти, мақсади, вазифалари. Тарих фанинг
ѐрдамчи соҳаси сифатидаги аҳамияти.
2.
Сфрагистиканинг амалий санъат, геральдика, нумизматика,
эпиграфика, ономастика, давлатчилик тизими, этно-маданий, этно-
сиѐсий муносабатлар, диний тасаввурлар ва маънавий дунѐқараш
тизимлари каби соҳалар тарихини ўрганишдаги манбавий аҳамияти.
3.
Муҳрларнинг пайдо бўлиши тарихи, шакллари, мақсад ва
вазифаларига кўра таснифи
4.
Муҳрларда акс этган ѐзувлар, уларнинг ўқилиш имконияти
(палеографик тавсилотлари)
5.
Марказий Осиѐда муҳрлар тарихи умумий манзарасининг
хронологик тартибдаги тафсилоти.
6.
Муҳрлардаги тасвирлар уларнинг тарихий талқини масалалари.
7.
муҳрлар ва санъатшунослик соҳасининг узвий алоқадорлиги.
8.
Муҳрларнинг техник ижроси. Муҳрканлик касбининг такомил
босқичлари.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
