|
^ 11. Tok kuchini reostat yordamida rostlash.
B u ishni bajarish uchun quyidagi elektr zanjir yig`iladi. Bunda reostat istemolchi va ampermetrga ketma-ket ulanadi. Tok manbaining kuchlanishi 4v atrofida bo`ladi. Reaostatning surilma kontaktini siljitib ampermetr ko`rsatishi va lampochkaning yonish ravshanligi kuzatiladi. Bunda tok kattaligini o`zgartirish lampochka istemol qiladigan minimal tokdan oshib ketmasligi kerak.
^ 12. O`tkazgich qarshiligi uning uzunligiga, ko`ndalang kesim yuzi va materialiga bog`liq bo`lishi
Elektr toki elektr zaryadlarining batartib harakatidir; bu harakatga o`tkazgichlarning yo`lda uchraydigan molekula va atomlari qarshilik ko`rsatadi. Shuning uchun tashqi zanjir ham, energiya manbaining o`zi ham tok o`tishiga elektr qarshilik (yoki qisqacha qarshilik) deb ataladigan qarshilik ko`rsatadi.
Elektr qarshilik r harfi bilan belgilanadi va sxemalarda rasda ko`rsatilganidek tasvirlanadi.
Qarshilikning o`lchov birligi om. Uchlaridagi potentsiallar ayirmasi o‘zgarmas va bir volt bo‘lganda kuchi bir amper tok o`tadigan o`tkazgichning elektr qarshiligi om deb ataladi. 1om=1v/1a.
Har xil moddalarning hajm birligida elektronlar soni turlicha, oraliqlaridan ana shu elektronlar yuradigan atomlar esa turlicha joylashgan bo`ladi. Shuning uchun o‘tkazgichlarning elektr tokiga ko`ratadigan qarshiligi o`tkazgichlar yasalgan materialga bog‘liqdir. Bundan tashqari, qarshilik o`tkazgich uunligi va ko‘ndalang kesmlari bir xil bshlgan ikkita o`tkazgichdan qaysi biri uzun bo`lsa, o‘shanisining qarshiligi katta bo`ladi. Ayni bir materialdan yasalgan va uzunliklari teng bo‘lgan ikkita o`tkazgichdan qaysi birining ko`ndalang kesim yuzi kattaro? bo`lsa, o`shanisining qarshiligi kamro? bo`ladi.
O`tkazgich metalining xususiyatlarini uning elektr qarshiligi jihatidan baholash uchun solishtirma qarshilik tushunchasidan foydaniladi. Solishtirma qarshilik-muayyan materialdan qilingan, uzunligi 1m va ko`ndalang kesim yuzi 1mm2 bo`lgan o`tazgichning omlarda ifodalangan qarshiligidir. Solishtirma qarshilik ρ harfi bilan begilanadi.
Agar solishtirma qarshiligi bo`lgan materialdan qilingan o`tkazgichning uzunligi metr va ko`ndalang kesim yuzi s kvadrat millimetr bo`lsa, bu o`tkazgichning qashiligi om bo`ladi. (1)
Bu formuladan ko`ramizki, o`tkazgichning qarshiligi shu o`tkazgich materialining solishtirma qarshiligiga va o`tkazgich uzunligiga too`ri proportsional bo`lib, o`tkazgichning ko`ndalang kesi yuziga teskari proportsionaldir.
O`tkazgichlar qarshiligi temperaturaga bog`liq: metal o`tkazgichlar qarshiligi temperatura ko`tarilishi bilan oshadi. Temperatura ko`tarilganda ko`mir va suyuqliklar qarshiligi kamayadi. Har bir metall, suyuqlik va ko`mir uchun qarshilikning temperatura koeffitsenti deb ataldigan aniq koeffitsent mavjuddir. Bu koeffitsent selsiy shkalasida temperatura bir gradusga ko`tarilishida o`tkazgich qarshiligi boshlang`ich qashilikning bir omiga nisbatan olingan ortishini ifodalaydi. qarshilikning temperatura koeffitsenti (2)
bu erda r1 –o`tkazgichning T1 temperaturadagi qarshiligi; r2 –o`sha o`tkazgichning T2 temperaturadagi qarshiligi.
Qarshilikning temperatura koeffitsentini aniqlash uchun qarshilikning bu ortishini boshlang`ich qarshilik bir omga nisbatan olish, ya'ni 50ga bo`lish lozim. Bu amalni bajarsak, mis uchun qarshilikning temperatura koeffitsenti kattaligini topamiz, ya'ni
(2) formuladan r1 va r2 qarshiliklar orasidagi munosabat kelib chiqadi, ya'ni
Bu munosabatning taqribiy ekanligini va u temperaturaning taxminan 2000S chegarasida o`zgarishdagina to`g`ri bo`lishini nazarda tutish kerak.
O`tkazgichning elektr tokini o`tkazish qobiliyati o`tkazuvchanlik bilan xarakterlanadi. O`tkazuvchanlik qarshilikka teskari miqdor bo`lib, g harfi bilin belgilanadi. O`tkazuvchanlikning o`lchov birligi ?ilib simens olingan.
O`tkazgich qarshiligi bilan o`tkazuvchanligi orasida quyidagi munosabatlar o`rinli bo`ladi.
O`tkazgich materialining solishtirma qarshiligiga teskari bo`lgan miqdor solishtira o`tkazuvchanlik deyiladi va harfi bilan belilanadi. Shunday qilib, moddaning solishtirma qarshiligi bilan solishtirma o`tkazuvchanligi bir-biriga quyidagi munosabatlar orqali bog`langan:
Do'stlaringiz bilan baham: | 
