Mavzu 18: jismlarning elektrlanishiga oid misollar

^ 8. Elektr zanjirini tuzish

Elektr zangjiri to`g`risida ma'lumotlar bayon etishga kirishishdan oldin o`quvchilarning elektr tokining tabiati va uning o`tkazgichlarda paydo bo`lish sharoitlari to`g`risida oldin o`rganilgan materiallarni eslariga tushirish kerak.

O`qituvchi elektr tokining elektr zanjirlari bo`yicha oqishini o`quvchilarga aytadi. Eng sodda zanjir elektr energiyasi manbai va iste'molchisidan, shuningdek, manba klemmalarini iste'molchi klemmalari bilan tutashtiruvchi simlardan iborat. O`qituvchi elektr energiyasining galvanik element, akkumulyator va generator kabi manbalarini aytib o`tadi va ularni ko`rsatadi; bu manbalarni sxemalarda qanday tasvirlashni doskada ko`rsatadi. Bu erda o`zgarmas tokning ta'rifini berish va grafigini keltirish kerak. Bundan keyin elektr energiyasi iste'molchilarining ba'zilarini ko`rsatish lozim: elektrodvigatel, elektr qo`ngiroq, elektr koviya va boshqalar.

O`qituvchi doskada bir-biriga simlar bilan ulangan akkumullyator va elektr ko`ngiroqdan iborat elektr zanjirining sxemasini chizadi va tasvirlangan sxemaning natural elementlari o`rnatilgan shchitdan foydalanib, ularni bir-biriga simlar bilan ulab, elektr energiyasi ist'molchisining kanday ishlashini kursatadi.

Elektr energiya iste'molchisi zanjir berk bulgan xoldagina ishlashini ta'kidlash va kursatib o`tish muximdir. O`quvchilar diqqatini elektr toki zanjirning xamma qismlari: iste'molchi, manba va ularni ulovchi simlar buyicha o`tishga jalb kilish kerak. Undan keyin o`qituvchi elektr zanjiri ikkita qismdan iborat ekanligi, zanjir elementlarining kaysilari tashqi kismga va kaysilari ichki qismga tegishli ekanligini tushuntiradi.

11. Reostatlar.

Reostatlar asosan elektr dvigatellarini ishga tushirishda, to`xtatishda va ulaning tezligini rostlashda qo`llaniladi. Simli reostat ikkita vertikal tirgovuch orasiga mahkamlangan chinni asosdan iborat o`lib, unga solishtirma qarshiligi katta bo`lgan sim o`raladi. Bu sim uchlari 2 qisqichlarga ulanadi.

O`ralgan sim ustida esa 5 sterjen joylashgan bo`lib, bu sterjenga simlarga tegib turuvchi 7 kontaktli roliklari bo`lgan 6 jilgich kiydiriladi. 6 jilgich simlar bo`ylab surilganda reostat qarshiligi bir tekis o`zgaradi.

Reostat zanjirga ham ketma-ket, ham parallel ulanishi mumkin. Agar jilgich chap tomonda turgan bo`lsa, zanjirga simlarning o`p qismi, ya'ni reostat qarshiligining k`op qismi ulangan bo`ladi. Jilgichni o`ng tomonga surganda rostatning zanjirga ulangan qismining qarshiligi kamayadi. Rasmda richagli reostatning sxemasi, tuzilishi va tashqi ko`rinishi tasvirlangan. Sim spirallar-qarshiliklar 8 ning kontaktlar bo`ylab surila oladi. Sxemadan ko`rinib turibdiki, richag reostat kontaktlari bo`ylab surilganda uning qarshiligi bosqichlab o`zgaradi.