Mavzu 15-16. Vitamin saqlovchi dorivor o’simliklarni bioekologiyasi Reja

vardanzi qo’riqxonasi. qo’riqxona qadimgi vardanzi shaxri o’rnida tashkil etilgan. saksovul o’rmoni bu er uchun xarakterli bo’lgan fumli cho’l tabiiy majmuasining vujudga kelishiga sabab bo’lgan. ayni vaqtda bu qo’riqxonada tarixiy yodgorliklar xam muxofaza qilinadi.
arnasoy cho’l-ko’l qo’riqxonasi. jizzax shaxridan 60 km shimolda joylashgan arnasoy ko’l tekislik qismida cho’l uchun xos bo’lgan “efemer o’simliklar” juzg’un o’sadi. asosiy vazifasi cho’l va suniy hosil bo’lgan akvatoriyada yashovchi va qishlovchi qushlarni, cho’l xamda botqoqlik-qamishzor majmualarini o’rganish va muxofaza qilishdan iborat.
abdusamat to’kay qo’riqxonasi. farg’ona vodiysida tashkil etilgan. bu qo’riqxona sirdaryo yoqasidagi to’qay majmualarini, shuningdek, ingichka bargli jiyda, aralash tolzorlarni saqlash uchun tashkil etilgan.
zarafshon (kitob) paleontologik-stratigrafik qo’riqxonasi. kitob shaxridan 52 km sharqda tashkil etilgan bo’lib, u o’zbekistonda yagona geologik qo’riqxonadir. bu qo’riqxonada qoyali tog’lar muxofaza qilinadi. qo’riqxonada marjonlar, mollyuskalar, dengiz liliyalari, qadimgi umurtqalilar-grantolitlar, kosali baliqlarning izlari topilgan. ana shularga qarab 400-500 million yillar avval tabiat qanday bo’lganligini bilish mumkin.
zakazniklar tabiatni muhofaza qilish tadbirlaridan biri sifatida juda qadimdan ma’lum. zakazniklarda tabiiy - geografik majmualar tarkibiy qismlarning ayrim bo’laklari, ayrim hayvon yoki o’simlik turlari muhofaza qilinadi. unda qator tabiiy resurslardan xo’jaliqda foydalanishga ruxsat beriladi. zakazniklar vaqtinchalik va doimiy bo’ladi. vaqtinchalik zakazniklar ko’pincha ovchilik xo’jaliklarida ov qilinadigan hayvon va qushlarning sonini tiklash va ko’paytarish maqsadida ma’lum muddatga tashkil qilinadi. doimiy zakazniklar o’simliklar,
hayvonlarni muhofaza qilish uchun tuziladi. o’zbekistonda umumiy maydoni 197 ming gektardan iborat 8 ta zakaznik bo’lib, ularda respublikamizning hayvonot va o’simliklar dunyosi muhofaza qilinadi va tiklanadi.
to’dako’l cho’l-ko’l davlat buyurtmasi. buxoro viloyatida tashkil etilgan. bu erda o’rdaklar, oqqushlar, sakokushlar, ko’lrang g’ozlar, kuyonlar, kamish mushugi, jayronlar muxofaza kilinadi.
ko’xitang tog-o’rmon davlat buyurmasi. surxondaryo vi-loyatida tashkil etilgan. bunda burama shoxli echki, tog’ ko’yi, burgut xamda arxeologik yodogorliklar muxofaza qilinadi,
nurumtubek tog’-o’rmon davlat buyurtmasi. buning xududida yovvoyi cho’chka, bo’rsik, tolay kuyoni, xiva kirgovuli muxofaza kilinadi.
oqbuloq tog’ davlat buyurtmasi. toshkent viloyatida tash-kil etilgan. bu erda osiyo echkisi, oktirnokli ayik oksuv-sar, bo’rsik, bars, ilvirs, burgut va boshkalar muxofaza kilinadi.
dengiz cho’l-ko’l davlat buyurtmasi. buxoro viloyatida tashkil etilgan. bu erda mavsumiy va qishlovchi qushlar xamda ko’lga suv ichish uchun keladigan hayvonlar muhofaza qilinadi.
amudaryo qayir davlat buyurtmasi. qayirda uya quradigan va mavsumiy suv parrandalarini muxofaza kilish maqsadida qoraqalpog’istonda tashkil etilgan.
shabboz to’qay davlat buyurtmasi. xorazm viloyatida tashkil etilgan. bunda cho’chka, chiyabo’ri, ko’m bo’rsigi, kamish mushuti, kum kuyoni, xiva kirgovulini saklash xamda to’kaylarda yashaydigan xongul bugusi va eliklari tiklash.
xorazm cho’l davlat buyurtmasi. bu xam xorazm voxasi-ning chekkasidagi suv xavzalariga va kumli cho’llarga xos xayvonlarni tiklash va muxofaza kilish maksadida barpo qilingan.
Mamlakatimiz hududi juda katta bo’lib, turli iqlimli tumanlarni o’z ichiga oladi. SHuning uchun ham mamlakatimiz o’simliklar dunyosi - florasi turli o’simliklarga boy. Ularning ichida dorivorlari ham ko’p bo’lib, har yili ming tonnalab dorivor o’simliklar mahsuloti tayyorlanadi hamda kasalliklarni davolash va oldini olish uchun ishlatiladi.
Mamlakatimizda yovvoyi holda o’sadigan o’simliklarning tabiiy boyligi har qancha ko’p bo’lmasin, baribir ularni ham chegarasi bor.
CHeksiz miqdorda Yer yuzida hech qanday boylik bo’lmaganidek, o’simlik dunyosining zaxirasi ham cheksiz emas. SHuning uchun ham tabiiy holda o’sadigan o’simlik boyliklaridan to’g’ri foydalanilmasa bu „cheksiz boyliklar“ bir vaqtlar kelib Yer yuzida yo’q bo’lib ketishi mumkin.
Dorivor o’simliklar va tabiiy boyliklarni muhofaza qilish va ulardan samarali foydalanish O’zbekiston Respublikasi Vazirlir Mahkamasining tegishli qarorlarida o’z ijobiy aksini topdi. Bu borada 1972 yil dekabr oyida qabul qilingan „Tabiat muhofazasini kuchaytirish va tabiiy resurslardan foydalanishni yaxshilash to’g’risida“ va 1977 yilda Sobiq Ittifoq Oliy Kengashi tomonidan qabul qilingan
„O’rmonlar muhofazasini va o’rmon resurslaridan foydalanishni bundan keyin yaxshilash choralari to’g’risida“gi qarori va boshqa qarorlari diqqatga sazovordir.
Ma’lumki, hamdo’stlik mamlakatlarining hududini o’ndan bir qismini
o’rmonlar tashkil qiladi. Ular ichida juda ko’p miqdorda turli dorivor o’simliklar o’sadi. SHuning uchun ham o’rmonlarni muhofaza qilish ularda yovvoyi holda o’sadigan dorivor o’simliklarni muhofaza qilish muhim ahamiyatga ega.
Tabiatni, atrof-muhitni muhofaza qilish, tabiiy boyliklardan (o’rmon, suv va suv boyliklari, yer osti boyliklari va boshqalar) to’g’ri va oqilona foydalangan holda, ularni kelgusi avlodlar uchun saqlab qolish zarurligi bizning asosiy qonunimiz - Respublika Konstitutsiyasida o’z aksini topgan.
O’zbekistonda qo’riqlanadigan qo’riqxona va milliy bog’lar , «Qizil» kitob haqida Insonning unamsiz tasiri oqibatida oxirgi 10 ming yil ichida sayyoramizdagi to’g’aylarning 2/3 bo’lagi lq qilingan, ko’plab qimmatlm o’simlik turlari lqolib ketgan. Hozirgi vaqtda to’g’aylar maydonining keskin qisqarishi jaralnlari davom etmoqda. Yangi yerlarni o’zlashtirish, muxtning ifloslanishi natijasida kuniga yuzlab o’simlik turlari lqolmoqda. Yer yuzidagi hamma biologik turlur kerakli va ular o’ziga xos ekologik makonni egallyda. Ekodizimlarda organizmlar qanchali rang-barang bo’lsa, uning tashqi tasirga chidamliligi ham shunchalie kuli bo’ladi.SHuning uchun biosferadagi bor rang-baranglikni saqlab qolish tabiatni muxofaza qilishning asosiy vazifalaridan hisoblanadi. Biosferadagi teng og’irlilikni saqlab qolishda o’simliklarni, hayvonlarni muxofaza qilish va ulardan aqilga muofiq foydalanish katta ahamiyatga ega. Bu maqsatga erishishi uchun turli ilojlar o’tkaziladi. XIX - acrdan boshlab qo’riqxonalar, milliy bog’lar, mamlakat zakazniklari chuqurlashtirish ishlari jadallashgan. Bunday ayriqcha qo’riqlanadigan regionlarda lqolib boraltgan baholi o’simlik va hayvonlar qoriqlanadi. Baholi va lqolib boraltgan turlarning qo’zg’alishiga etiborni kuchaytirish uchun 1966 yili tabiatni muxofaza qilish xalq-xo’jaligi tarafidan xalq-xo’jalik «Qizil kitob» chuqurlashtarilgan. Ayriqcha yirik mamlakatlar o’z «Qizil kitobi» ga ega. «Qizil kitob» faqatgina qavib darakchisi bo’lib qolmay, balkim harakatlarining dasturi ham bo’lib topiladi. «Qizil kitob» ayrim viloyatlar, mamlakatlar lki butun dunl bo’yicha keklashikda xaf ostida turgan o’simlik va hayvonlar haqida malumotlarga ega bo’lgan rasmiy hujat xisoblanadi. 1948 yil BMT ning YuNESKO bilan tabiatni va tabiiy resurslarni muxofaza qilish xalq-xo’jalik ishlari tuzildi. SHunga mos kaisya tuzilib arnovli komissiya tuzilib, yer yuzida lqolib boraltgan va baholi o’simlik, hayvon turlarini aniqlash hamda ularni saqlash, tiklash dasturini ishlab chiqarish topshirildi. 1948-54 yillari komissiya lqolish xafi ostidagi hayvonlar tizimini tuzib chiqdi. Buning uchun yuqori talablar ishlab chiqildi. Qabul qilingan talablar tabiatni va tabiiy resurslarni muxofaza qilish xalq-xo’jaligi tarafidan maqullanib, ximoyaga olish uchun o’simlik va hayvon turlarini ayrim talablarga ajratgan 22 holda «Qizil kitob» yaratishga asos bo’ldi. 1966 yili stol үstida foydalanadigan kalendar sifatida turli ranglarga ega bo’lgan betlardan iborat birinchi xalq-xo’jalik «Qizil kitob» bosib chiqarildi. 1978 yilda O’zbekiston Fanlar Akademiyasining Ilmiiy Kengai O’zbekiston «Qizil kitob»ning birinchi marta 22 turdagi sut emizuvchilar, 33 tur qushlar, 5 tur yer bag’irlovchilar, 5 tur baliqlar kiritilgan. Kitobga hayvonlar soni, uning o’zgarish sabablariga, ayrim turlarning xolati va ularning ko’payishiga, ximoya qilish bo’yicha belgilangan hamda mo’ljallangan ilojlarga ayriqcha etibor berilgan. «Qizil kitob» ning hayvonot dunlsi bo’lagi O’zFA ning Zoologiya va parazitologiya instituti javobgarchilikga yuklatilgan. Hozircha bu kitobga faqat
umurtqali hayvonlar haqida malumotlar keltirilgan. O’zbekiston «Qizil kitobi» ning 2 to’plamiga mamlakat ximoya qilinishiga olingan yavvoyi holdagi lqolib ketish xafi ostida turgan 163 tur o’simlik kiritilgan. Ushbu kitobga kiritilgan o’simlik turlari tabiatni muxofaza qilish xalqaro birlashma tarafidan ishlab chiqarilgan klassifikatsiyasi bo’yicha 4 kategoriyaga ajiratiladi. Ular quyidagilardan iborat: 1. lqolgan lki lqalish oldidagi turlar: Bir necha yillar davomida tabiatta uchratilmagan,Leykin ayrim yig’ib olish qiyin bo’lgan joylardagina lki madaniy sharoitda saqlanib qolish extimoliga ega bo’lgan o’simlik turlari. 2. lqolib yuoraltgan turlar: lqolib ketish xafi ostida turgan, saqlanib qolishi uchun ayriqcha talab etadigan turlar. 3. Baholi turlar: malum kishik maydonlarda o’ziga xos sharoitlarda saqlanib qolgan va tez lqolib ketishi mumkin bo’lgan va qattiq nazoratni talab etuvchi turlar. 4. Kamayib borltgan turlar: malum vaqt ichida soni va tarqalgan maydonlari tabiiy sabablar bo’yicha lki insonlar tasiri ostida qisqarib ketaltgan turlar. Hozirgi vaqtda bunday o’simliklar har tarablama nazoratlanib turishni talab etadi. «Qizil kitob» ning yangi basmasida qo’riqlanishga olingan o’simlik turlarining soni 300 ga yetadi. Respublikamiz «Qizil kitob» ni har 5 yilda yangilab turish ko’zda tutilgan. O’simliklar dunlsi O’zFA Botanika ilmiiy ishlab shiqarish Markazi olimlari tarafidan lzildi. «Qizil kitob»da o’simlikning har bir turining nomi, qaysi oylaga mansubligi va qisqacha tariyfi, tarqalishi haqida, sxematik kartada o’sish yeri ko’rsatilgan. Ilmiiy ma’lumotlar va yakka nazoratlar asosida turlarning tabiatdagi miqdori va shu tur aroliqning o’zgarish sabablari keltirilgan. Xulosa qilib aytganda «Qizil kitob»ning mazmuni shunda, ular o’simlik va hayvonot dunlsining baholi, lqolib ketish xafi ostidagi turlari haqida ma’lumot beruvchi hүjjat. 23 Uning vazifasi-jamiat va mamlakat bajarish komitetlarini tabiatda himoya qilish muammosiga tortishdan va turlar genofondini saqlab qolishga lrdamlashishdan iborat. Respublika tabiiy florasining ayrim bulagidan xalq xujaligi talablari uchun aqilga muvofiq foydalanyabdi. Natijada ulardan ko’plarining tabiiy qoldiqlari keskin darajada kamayib, lqolib ketish xafi tug’ilgan. Bularga dunldagi lqolib ketgan lola va sallagullar, sanoat talablari uchun xamoshl sifatida yig’ib olinaltgan saponini saqlovchi baholi o’simlik ekish, axamiyatli dorivor o’simlik-bazulbang (lagoxillus), oziq-ovqat o’simligianzur pilz tarizlilar misol buladi. O’simliklarning kamayib ketishiga odamlarning tabiatga ko’plab chiqib sayr qilishlari xam sabab bo’lmoqda. Masalan: CHimgan dagi qizil lola, sallagul, shirach va o’unga o’xshash chiroyli gullarni ayni vaqtda juda oz uchiratish mumkin. Ayrim shaxslar dorivor va oziq- ovqat o’simliklarninging pilzlarini, tuynaklarini, paxolarini ruxsatsiz qazib olib, yavvoyi o’simliklar dunlsiga aytarlikday zarar keltirmoqda. Tabiatga, shunday o’simliklar dunlsiga diryarli lvuzlarcha munosabatda bo’lishga chek qo’yish vaqti keldi. Tabiat boyliklarini muxofaza qilish va ko’paytirish hammamizning asosiy vazifamiz bo’lishi kerak. 1992 yili Rio-de Janeyroda biologik har turlilikni saqlash xalqaro konventsiyasi qabul qilindi. O’simlik va hayvonlarni muxofaza qilish ayriqcha qonunlar orqali chegaralanadi. o’zbekiston Respublikasi o’ziga xos o’simlik va hayvonot dunlsiga ega. So’ңgi yillarda insonning xo’jalik ishlari natijasida flora va faunaga tasiri kuchaydi. O’zbekistonda barcha 400 mingdan ortiq o’simlik turlarining 10-12 foizi muxofaza qilishga muxtoj. To’g’ay resurslari cheklangan. Eng qimmatli tog’ to’g’aylarining maydoni o’n marta qisqarib ketgan.
Tabiiy yaylovlarning xolati pasaygan. O’zbekiston faunasi 682 tur umurtqali hayvonlar va 32484 tur umurtqasiz hayvonlar turlaridan iborat (D.A. Azimov, 1995). Hali to’liq o’rganilmagan umurtqasiz hayvonlar ichida ximoch qilishga muxtojlari ajiratilmagan. Yuqorida aytilganidek 1983 yili joriy qilingan
«o’zbekiston Qizil kitobi»ga umurtqali hayvonlarning 63 turi kiritilgan bo’lib: baliqlar-5 tur: qushlar-31 tur: sut emizuvchilar-22 tur: sudralib yuruvchilar-22 turdan iborat. O’zbekistonda turan llbarisi, qizil qasqir, gepard, ll-ll giena tarizli turlar qirilib ketgan. Үstyurt qo’yi, burma shoqli echki, qor borishi buxara suvining va boshqa ayrim turlar lqolish arafasida turibdi. Orol dengizining qurishi, darllar suvining ifloslanishi va suv saqlagichlarining qurilishi kkplab qimmatli baliq turlarining kamayishiga olib keladi. O’zbekistonda har yili o’n minglab, turli hayvonlar anglanadi. Ruxsatsiz ayrim bir baholi turlarning lqolib ketishiga sabab bo’lmoqda. O’zbekistonda baholi o’simlik va hayvonlar qonkn tarafidan qo’riqlanadi va ulardan aqilga muofiq foydalanish, muxofaza qilish uchun har turli ilojlar ko’rilmoqda. 24 Qo’riqxona degenda - insonning xo’jalik ishlari butunlay cheklangan, tabiiy kompleks asil halida saqlanadigan zonalar tushiniladi Qo’riqxona quruqlik va suv bo’ylarining xarakterli tabiiy landshaftlari bo’lgan belgili bir maydon bo’lib, tabiani muxofaza qilishning eng natijali formalaridan biri xisoblanadi. Qo’riqxonalarning asosiy vazifasi-tabiatning diqqatiga loyiq, qimmatli landshaftlarini jamiat uchun saqlashdan iborat. Qo’riqxona regionlaridan xo’jalikni foydalanish, hottoki pichan o’rish, baliq tutish, zamariqlarni terish umuman cheklangan . Uning regionlaridagi komplekslar tabiiy holida saqlanadi. SHu yerda tabiat bir butun holida o’rganilgan. Qo’riqxona regionlari har turli hayvon va o’simlik turlarini ovlanadigan hayvonlarning miqdori va genetik fondini saqlash uchun xizmat qiladi. Mamlakatimizdagi hamma qo’riqxonalar ilmiiy sho’lkamlar xisoblanadi. SHu yerlarda ilmiiy-kuzatish ishlari olib boriladi. O’zbekistonda birinchi qo’riqxona 1926 yilda Zomin rayonining Jizzax To’g’ay xo’jaligida qarashli
«Guralash»tog’ archa qo’riqxonasi nomi bilan chuңurlashtirilgan. U keyin ala Zomin tog’ to’g’ay qoriqxonasi nomi bilan qayta tiklangan. Hozirda bizda 9 qo’riqxona bor bo’lib, ularga quyidagilar kiradi: Qo’riqxona nomi lnalishi Maydoni (ga) 1 Bodoy- to’g’ay To’g’ay qo’riqxonasi (Qoraqolpoqistonda) 6481 2 Qizil qum To’g’ay qo’riqxonasi (Buxora viloyatida) 3995 3 Nurata Tog’ – to’g’ay qo’riqxonasi (Nurata tog’ tizmasi) 22537 4 Zarafshon To’g’ay qo’riqxonasi (Samarqand) 2066 5 Orol payg’ambar To’g’ay qo’riqxonasi (Surxon 25 Zomin xalq bog’ida dam olish, sport o’yinlari va turizm bilan shug’ullanish bilan birga landshafti-u yerdagi archazorlar, o’tloqlar, hayvonlar va tabiatning ulgilarini qo’riqlashga olingan. Dengiz xajmidan 1000-4030 m balandlikda joylashgan. U Tyanshanning g’arbiy bo’lagi qonunidagi Ugom-CHatkal tog’lari lnboshlarini eggallab ltadi. Dengiz xajmining 1000-3200m balandlieda joylashgan.SHu milliy bog’da respublikada va xalqaro sport lrishlarini o’tkazishda, ayniqsa Toshkent shaxri xalqining dam olish o’rni xisoblanadi. Bundan tashqari Milliy bog’ regionida g’o’zazorlar, archazorlar, olib o’tloqlari arizli landshaft regionlari bor. Milliy bog’ faunasi tarkibida qora bars, oq tirnoqli ayiq, lvvoyi cho’chqa va b. uchrashadi. Mamlakat zakazniklerida (chet elda rezervatlar) ayrim tabiiy resurslardan foydalanishi mumkin. SHu yerda tabiiy- geografik komplekslar, ayrim hayvon va o’simlik turlari qo’riqlanadi, unda qator
tabiiy resurslardan xo’jalikda foydalanishga ruxsat beriladi. Mamlakat zakazniklari- turoqli va vaqtinchalik bo’ladi. Belgili bir maqsatga erishgandan so’ng ayrim zakazniklardagi qo’riqlash tartibi bekor qilinishi mumkin. O’zbekistonda 8 mamlakat zakaznigi ish olib bormoqda. Ularda respublikamizning hayvonot va o’simliklar dunlsi qo’riqlanadi va tiklanadi. Ular quyidagilar: 1. Oqbulaq tog’ mamlakat buyartmasi 111000ga 2. Xorazm. ko’l buyirtmasi 7800ga 3. To’dako’l. ko’l buyirtmasi 30000ga 4. Dengiz ko’l mamlakat buyirtmasi 86000ga 5. Nurun- tepa to’g’ay buyirtmasi 29000ga 6. Amudarl ko’l buyirtmasi 7. CHadiq ko’l buyirtmasi 18600ga 8. Ko’xitang tog’-to’g’ay mamlakat buyirtmasi Bizning Respubikamizda ham tabiat boyliklarini ko’paytish, qo’riqlash va unimli foydalanish bo’yicha bir qator ishlar ishlanmoqda. Siyrak uchrashadigan va lq bo’lib boraltgan o’simliklarning 48 turi mamlakatni qo’rg’iqlashga moslashgan. Qizil kitob tabiatni muxofaza qilish ishlari bo’yicha har turli mamlakatlarning birga ishlashuvining haqiyqiy ko’rsatgichi bo’lgan bo’lsa, hozir xalqaro Yashil kitob chuqurlashtirilib, unda siyrak va ajoyib tabiiy landshaftlar haqida so’z yuritildi. 26 Tabiiy landshaftlarni muxofaza qilishda, saylramizning genofondii saqlashda, har turli ekologik kuzatishlarni yurgizishda va turizmni rivojlantirishda quruq xududlarning tabiiy laboratoriya sifatida ahamiyati katta. 1983-yilning 1-yanvarida dunl yuzining 124 davlatida, umumiy hajmi 4 mln kvadrat km dan ortiq 2600 dan ortig’i quruq xududlar tashkillashtiradi. Ular bizning sayeramizning quruqchilik bulimining faqat ozgina bulimin tashkil qiladi. Kupchilik quruq xududlar keng maydonni egallaydi. SHulardan dune yuzidagi eng katta Grenlandiya milliy parki bulib, uning maydoni 7 mln ga ga teng, Alyaskadagi esa Milliy nashiriet 7,3 mln gektarni egallaydi. Mugilstondagi Gobiy qurg’onining maydoni -5 mln ga va b.h. Dune yuzidagi joylashishiga qarab, himoyalash rejimiiga, vazifasi va bajaradigan xizmatlari buyicha muhofaza qilinadigan xududllar har xil buladi. SHunga bog’liq bajaradigan xizmatlari buyicha quriqxonalar, buyurtmaxonalar (zakaznikler), rezervatlar, milliy parklar, tabiiy estaliklar bulib bulinadi. Quriqxonalar bu landshaftlarni muhofaza qilishning foydali shakllaridan biri. Ular xujalikka foydaalanadigan yerlardan bulib olingan quruqlik va suv kengliklarining ma’lum bir maydonlari. Quriqxonalarning asosiy vazifasi -bu belgili geografiyalik region landshaftidagi unga xos tabiiy jaraenlarni urganishda ularning tabiiy etalon sifatida xizmat qilishi bulib hisoblanadi. Quriqxonalarni tuzish uchun kupincha odamlarning xujalik faolliigi natijasida juda oz uzgargan uchastkalarga e’tibor qaratiladi. Birinchi navbatda landshaftning yuq bulish havfi bor yerlarni muhofazaga olinadi. Davlat quriqxonalari namunali rejalar asosida harakat qiladigan ma’lum bir xududa joylashagan oddiy yeki siyrak uchraydigan landshaftlik zona. U hamma komponentlar yig’indisin tabiiy sharoitda saqlash uchun, undagi xarakatlanaetgan tabiiy asoslarin ishlab chiqish maksatga muvofiq tuziladi. Yer va uning qozilma boyliklari, suv kengliklari va unda jooylashgan hamma tabiiy ob’ektlar uzining chegarasi bilan xujalikka foydalanishdan oldin, muddatsiz foydalanish uchun mamlaktlik qurikxonaga beriladi. Mamlaktlik quriqxonalar ilmiy ahamiyatga ega bulib, ular uzlarining shtatlariga (boshqarish, quriqlash, ilmiy xizmatlarkor) va yuridikaviy huquqga ega. Ular xar xil ilmiy- kuzatish ishlarin yurgizadi. Hozirgi vaqtda avvalgi MDX xududda 158 dan kuproq quriqxonalar bor. Ular 21 mln
gektardankuproq moydonni egallaydi. Urta Osieda va Qozog’istonda quriqxonalarning soni 30 dan kuproq. Ularning umumiy maydoni 2,3 mln ga. Uzbekistonda 13 quriqxonalar bulib, ularning maydoni 252,5 ming ga teng. Ulardan: tabiiy landshaft Archali tog’da joylashagn CHatqol, Nurota, Qizilsuv, Mirakin va Zamin; qumli chulda - Kora kul, Ornasoy, Vardanzin; tuqayli - Orol payg’ambar, Qizilqum, Baday tuqay, Zarafshan va Abdusamat. Qoraqolpog’istonda bir Baday tuqay quriqxonasi bulib, u 1971-yili tashkillashtirildi. Uning maydoni 6497 ga. Asosiy maqsati tuqay va hayvonlarni saqlash va muhofaza qilish bulib hisoblanadi. 27 Biosferaviy quriqxonalar katta ilmiy va amaliy ahamiyatga ega. Sababi, ularning asosiy vazifalari hozirgi vaqtda va kelajakda usimliklar bilan hayvonlarning birga yashashin va har xilligin tabiiy va yarim tabiiy sharoitlarin saqlash va muhofaza kilish bulib hisoblanadi. SHunga bog’lik ularni tuzish 1971 yildan boshlandi. Ular Odam va biosfera nomli xalqaro loyihaning asosida amalga oshiriladi. Hozir dune yuzida 300 ga yaqin biosferaviy quriqxonalar bar. Ular 70 dan kuproq davlatlarda joylashgan. Hozirgi vaqtda avvalgi MDX xududdida xalqaro ahamiyatga ega bulgan
21 biosferaviy quriqxona bor. Bunga Uzbekiston Respublikasining xududida jooylashgan CHotqol quriqxonasi kiradi. Biosferaviy quriqxonalarning boshqa quriqxonalardan farqi, ular antropogenlik ta’sirlarni boshidan utkazadi. Buyurtmaxonalar deganimiz birnecha yil davomida, ma’lum bir mavsumda hayvonlar bilan usimliklarning ayirim turlari yeki tabiiy komplekslarning ma’lum bir bulimi muhofaza qilinadigan yerlar. SHuningdek buyurtmaxonalarning ayirimlarida quriqxonalardagidek tabiiy komplekslar ayirim vaqtlari tuliq muhofaza qilinmaydi. Bizning elimizda buyurtmaxonalarning ovchilik, baliqchilik, landshaftlik, geologiyaviy, botanikaviy va b.h. turlar bor. Botanikaviy buyurtmaxonalarda bohali siyrak uchraydigan yeg’ochlar, relikt usimliklar, bohali yaylovlar, siyrak uchraydigan usimliklar bor botpoqliklar va b.h. muhofaza kilinadi.Buyurtmaxonalar mamlakatlik va mahaliy ahamiyatga ega bulib ikkiga bulinadi. Hozirgi avvaldan tuzilgan 3 minggga yaqin buyurtmaxonalar bulib, umumiy maydoni mln ga yaqin. Uzbekiston Respublikasida 7 Mamlakatlik buyurtmaxona bor. Ularningsh maydoni 194,1 ming ga ni tashkil qiladi. Qoraqolpog’iston Respublikasida Amudare deltasi va Nurim tubak kuriqxonasi 29 ming ga maydonniegallaydi. Tabiyat estaliklari deganimiz bu qadimgi kichik xududlarda joylashgan, qonun asosida muhofaza qilinadigan ilmiy, madaniy va estetik tomondan katta ahamiyatga ega tabiyatning ma’lum bir ob’ektlari. Ularga kup yillik yeg’ochlar, yuq bulib boraetgan usimliklar, charsharalar, madaniy bog’ estaliklari, qadimgi odamlarning yashagan joylari va b.h. kiradi. Milliy parklar - bu ma’lum bir xududni muhofaza qilishning boshqa bir shakli. Ularda odamlarning dam oladigan, estetik tomondan lazzatlanadigan hamma tabiiy komplekslar saqlanadi va muhofaza qilinadi. Milliy (halqaro, tabiiy) parklar ochiiq turdagi quriqxona bulib ularga kup sonli turistlar va boshqa chilar kelib ketadi. Tabiiy parklerni tuzish 1979
- 1983 yillar orasida boshlandi. Hozir ularning soni 7 ga yaqin. Umumiy maydoni 408 ming ni tashщkil qiladi. Usimliklar dunesin muhofaza qilishning, tuqaylarni qayta tiklash, ularninng xalq xujaligidagi va inson turmushidagi ahamiyatin tushintirish, tuqaylarning farosatsiz foydalanishlariga qarshi kurashish iloajlari Uzbekiston va Qoraqolpog’iston Respublikalarida sunggi yillari 28 kuchaytildi. Bu
masalalar buyicha qonunlar qabul etildi. Masalan, 1991-yili 25-fevral da Qoraqolpog’iston Respublikasi xududida boyan ildizlarin tayerlashni, ularni qayta tiklashni va shet davlatlarga sotishni tartiblashtirish ilojlari haqida Qoraqolpogiston Respublikasi Yuqori Kengashi Prezdumining qorari qabul qilindi. 1993-yili 13-may Qoraqolpog’iston Respublikasi Yuqori Kengashi boshlig’ining Koraqolpog’iston Respublikasi tuqəylarida paydo bulgan utlar haqida qarori chiqdi. 1994-yili 8- fevralda Uzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining, Qoraqolpog’iston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1994-yili 28-fevral dagi sa’noatlik terakchilikni va boshqa tez usadigan yeg’ochlar turlarining plantatsiyalarin tuzishni rivojlantirish ilojlari haqida qarorlari, shuningdek Tabiyatni muhofaza haqida Alohida muhofazaga olingan tabiiy xududlar haqida, Tuqay haqida, Usimliklarni karantinlash haqida qaror va qonunlar chiqdi. 1998-yili 25-dekabrda bulib utgan Uzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1-chaqiriq 13-sessiyasida Tuqaylar haqida qonuni kobul qilindi. Bu aytilganlarning usimlik dunesida,unga bog’liq masalalarga Uzbekiston va Qoraqolpog’iston respublikalarida alohida e’tiborga olnaetganlligi dallillandi. topshiriqlar 1. «Qizil kitob»nima ekanligi va uning ahamiyati haqidagi ma’lumotlarni bilish asosida hamda «Qizil kitob»ning yangi nashridan chiqarilgan uchinshi tomin kurib chiqib, har bir tomiga kirgizlgan usimlik va hayvvon turlari bilan tanishing va tizimin daftaringizga yezib oling. Yildan-yilga bulaetgan uzgarishlar haqida yakun chiqaring.