Mavzu №1: Kirish

 
Etalon deb
, kattalikning o‘lchamini hosil qilish, saqlash va uni 
boshqa o‘lchash vositalariga uzatish uchun xizmat qiladigan o‘lchovlarga 
aytiladi. Kattalikning birligi etalondan razryad etalonlariga uzatiladi, 
ulardan esa pog‘onasimon tarzda ishchi o‘lchash vositalariga uzatiladi.
Etalonlarning tabaqalanish pog‘onasi quyidagicha joylashgan: 
– birlamchi etalonlar; 
– ikkilamchi etalonlar; 
– ishchi etalonlar. 
Zamonaviy ilm – fan yutuqlarini qo‘llagan holda, mazkur o‘lchashlar 
sohasidagi mavjud bo‘lgan imkoniyat doirasida va eng yuqori aniqlikda 
kattalikning birligini hosil qiluvchi etalonga 
birlamchi etalon
nomi 
berilgan. Birlamchi etalon 
milliy (davlat)
yoki 
xalqaro
bo‘lishi mumkin 
(4.6 – rasm). 

---

45 
 
4.6.– rasm. Etalonlarning tabaqalanishi va turlari. 
Xalqaro etalon
– milliy etalonlar bilan qayta tiklanadigan va 
saqlanadigan birliklar o’lchamlarini muvofiqlashtirish uchun xalqaro 
kelishuv bo‘yicha xalqaro asos sifatida qabul qilingan etalon. 
Xalqaro etalonlarni «Og‘irlik va o‘lchovlar bo‘yicha xalqaro byuro» 
saqlaydi (OO‘XB) va u bilan bog‘liq barcha masalalarni hal etadi. OO‘XB 
faoliyatidagi eng muhim va mas’uliyatli vazifalaridan biri, turli 
davlatlarning yirik va katta ko‘lamga ega bo‘lgan metrologiya 
laboratoriyalaridagi milliy etalonlarini xalqaro etalonlar bilan muntazam 
va xalqaro miqyosda taqqoslash hisoblanadi. Shuningdek o‘lchashlarning 
ishonchliligini, aniqligini va birligini ta’minlash maqsadida o‘zaro 
taqqoslovlar ham muhim vazifalar qatoriga kiradi. Bu esa xalqaro iqtisodiy 
aloqalarning eng asosiy talablaridan sanaladi. SI tizimidagi asosiy 
kattaliklarning etalonlari bilan bir qatorda, hosilaviy kattaliklarning 
etalonlari ham taqqoslanib turadi. Taqqoslash amallari belgilangan 
muddatda, davriy ravishda bajariladi. Masalan, metr va kilogramm 
etalonlari har 25 yilda, elektr va yorug‘lik kattaliklarining etalonlari esa 
har 3 yilda taqqoslab turiladi. Birlamchi etalonga ikkilamchi va boshqa 
razryaddagi barcha etalonlar buysunadi. 
Davlat etaloni
– davlat hududida ushbu kattalikning boshqa barcha 
etalonlari bilan qayta tiklanadigan, birliklarning o‘lchamlarini aniqlash 

---

46 
uchun asos sifatida xizmat qilishi vakolatli davlat idorasining qarori bilan 
tan olingan birlamchi yoki maxsus etalon. 
Milliy etalon
– mamlakat uchun boshlang‘ich etalon sifatida xizmat 
qilishi rasmiy qaror bilan tan olingan etalon bo‘lib, milliy metrologiya 
organi tomonidan tasdiqlanadi. O‘zbekiston Respublikasida ushbu organ 
sifatida, standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish bo‘yicha 
milliy markaz – O‘zstandart Agentligi hisoblanadi. 
Maxsus etalon
– birlikning alohida sharoitlarda qayta tiklanishini 
ta’minlaydigan va bu sharoitlar uchun birlamchi etalon bo‘lib xizmat 
qiladigan etalondir. Maxsus etalon yordamida yaratilgan birlik birlamchi 
etalon yordamida yaratilgan birlik birlamchi etalon yordamida yaratilgan 
birlikka mos bo‘lishi kerak.
Birlamchi etalon orqali qiymati aniqlanadigan etalonga