34
1
2
3
4
Tezlanish
LT
– 2
metr taqsim sekundning
kvadrati
m/s
2
Zichlik
L
– 3
M
Kilogramm
taqsim metrning
kubi
kg/m
3
To‘lqin son
L
– 1
metrning darajasi minus bir
m
– 1
Solishtirma hajm
L
3
M
– 1
metrning kubi taqsim
kilogramm
m
3
/kg
Elektr tokining
zichligi
L
– 2
I
amper taqsim metrning
kvadrati
А/m
2
Magnit
maydonning
kuchlanganligi
L
– 1
I
amper taqsim metr
А/m
Komponentning
mol – yar
kontsentratsiyasi
L
– 3
N
mol taqsim metrning kubi
mol/m
3
Ravshanlik
L
– 2
J
kandela taqsim metrning
kvadrati
cd/m
2
SI ning maxsus nomiga va belgilanishiga ega bo‘lgan hosilaviy
birliklari 3.3 – jadvalda ko‘rsatilgan.
3.3 – jadval
SI
ning maxsus nom va belgilanishga ega bo‘lgan hosilaviy
birliklari
Kattalik
Birlik
Nomi
O‘lcham
–
ligi
Nomi
Belgis
i
SI ning asosiy
va hosilaviy
birliklari orqali
ifodalanishi
1
2
3
4
5
Yassi burchak
l
Radian rad
m
m
– 1
=
1
Fazoviy burchak
l
steradia
n
sr
m
2
m
– 2
=
l
Chastota
T
– 1
gers
Hz
s
– 1
Kuch
LMT
– 2
nyuton
N
m
kg
s
– 2
35
1
2
3
4
5
Bosim
L
– 1
MT
–
2
paskal
Pa
m
– 1
kg
s
– 2
Energiya, ish, issiqlik
miqdori
L
2
MT
– 2
djoul
J
m
2
kg
s
– 2
Quvvat
L
2
MT
– 3
vatt
W
m
2
kg
s
– 3
Elektr zaryadi, elektr
miqdori
TI
kulon
С
s
A
Elektr kuchlanish, elektr
potentsial, elektr
potentsiallar ayirmasi,
elektr yurituvchi kuch
L
2
MT
– 3
I
– 1
volt
V m
2
kg
s
– 3
– A
–
1
Elektr sig‘im
L
–2
M
–
1
T
4
I
2
farad
F
m
– 2
kg
– 1
s
4
A
2
Elektr qarshilik
L
2
M
–
1
T
3
I
2
om
Ω
m
2
kg
s
– 3
A
2
Elektr o‘tkazuvchanlik
L
-2
M
1
T
-
3
I
-2
simens
S m
– 2
kg
– 1
s
3
A
–
2
Magnit induktsiyasining
oqimi, magnit oqimi
L
2
MT
–2
I
–1
veber Wb m
2
kg
s
– 2
A
– 1
Magnit
oqimining
zichligi, magnit
induktsiyasi
MT
–2
I
–1
tesla
T
kg
s
– 2
A
– 1
Induktivlik, o‘zaro
induktivlik
L
2
MT
– 2
I
– 2
genri
H
m
2
kg
s
– 2
A
– 2
Selsiy temperaturasi
θ
Selsiy
gradusi
0
С
K
Yorug‘lik oqimi
J
lyumen lm
cd
sr
Yoritilganlik
L
– 2
J
lyuks
Ix
m
– 2
cd
sr
Radioaktiv manbadagi
nuklidlarning aktivligi
(radionuklidning
aktivligi)
T
– 1
bekkere
l
Bq
s
– 1
Ionlovchi nurlanishning
yutilgan dozasi, kerma
L
2
T
– 2
grey
Gy
m
2
s
– 2
36
1
2
3
4
5
Ionlovchi nurlanishning
ekvivalent dozasi,
ionlovchi nurlanishning
effektiv dozasi
L
2
T
– 2
zivert
Sv
m
2
s
– 2
Katalizator aktivligi
NT
– 1
katal
kat
mol – s
– 1
Xalqaro birliklar tizimi birliklarini o‘nli karrali va ulushli
birliklarining nomlari va belgilarini hosil qilish qoidalari
SI ning o‘nli karrali va ulushli birliklarining nomlari va belgilanishi
3.4 – jadvalda keltirilgan ko‘paytuvchi va old qo‘shimchalar yordamida
hosil qilinadi.
3
.
4 – jadval
SI ning o‘nli karrali va ulushli birliklarning nomlari va belgilanishini
hosil qilish uchun foydalaniladigan ko‘paytuvchi va old qo‘shimchalar
O‘nli
ko‘paytuvc
hi
Old
qo‘shimc
ha
Old
qo‘shimc
ha belgisi
O‘nli
ko‘paytuv-
chi
Old
qo‘shimc
ha
Old
qo‘shimc
ha belgisi
10
24
iota
Y
10
– 1
detsi
d
10
21
zetta
Z
10
– 2
santi
с
10
18
eksa
Е
10
– 3
milli
m
10
15
peta
R
10
– 6
mikro
μ
10
12
tera
T
10
– 9
nano
n
10
9
giga
G
10
– 12
piko
p
10
6
mega
M
10
– 15
femto
f
10
3
kilo
k
10
– 18
atto
а
10
2
gekto
h
10
– 21
zepto
z
10
1
deka
da
10
– 24
iokto
y
Birlikning nomiga yoki belgisiga ikki yoki undan ko‘proq old
qo‘shimchalarni ketma – ket qo‘shishga yo‘l qo‘yilmaydi. Masalan, birlik
nomi mikromikrofarad o‘rniga pikofarad yozilishi kerak.
Izohlar:
1. Asosiy birlikning nomi – kilogramm “kilo” old qo‘shimchasiga
ega bo‘lganligi sababli massani karrali va ulushli birliklarini hosil qilish
uchun massaning ulushli birligi – gramm (0,001 kg)
ishlatiladi va old
37
qo‘shimchalar “gramm” so‘ziga qo‘shilib yozilishi lozim, masalan,
mikrokilogramm (µkg) o‘rniga milligramm (mg).
2. Massaning ulushli birligi – grammni old qo‘shimchasiz ishlatish
ro‘xsat etiladi (birlikning belgisi – g).
Old qo‘shimcha yoki uning belgisi birlikning nomiga, yoki mos
holda, belgisiga qo‘shib yozilishi lozim.
Takrorlash uchun savollar:
1. Kattalik deb nimaga aytiladi?
2. Kattaliklarning qanday turlarini bilasiz? Kattalik birligi nima?
3. Kattalikning o‘lchamligi nimani ifodalaydi?
4. Birliklar belgilarini yozish qoidalarini ayting.
5. Xalqaro birliklar tizimining afzalliklarini ayting.
6. Birliklarning ulushli va karrali qiymatlarini ifodalashda
qo‘llaniladigan maxsus belgilarni ayting.
№3 – MAVZU: O‘LCHASH USULLARI VA VOSITALARI.
O‘LCHASH XATOLIKLARI
Reja:
4.1. O‘lchash turlari va usullari
4.2. O‘lchash vositalari va ularning turlari.
4.3. Etalonlar, ularning tabaqalanishi.
4.4. O‘lchashlarning sifat mezonlari.
4.5. O‘lchash xatoliklarining tabaqalanishi.
4.6. Muntazam xatoliklar, ularni kamaytirish usullari.
Tayanch iboralar:
o‘lchash, o‘lchash usuli, o‘lchash
jarayoni,
o‘lchash vositasi, o‘lchash asbobi, o‘lchash xatoligi.
4.1. O‘lchash usullari va turlari
Ma’lumki, har bir sohada, masalan, elektr energetika, issiqlik
energetikasi, neft va gaz sanoati va h.k., o‘lchash ishlarini o‘tkazishga
to‘g‘ri keladi.
Kattalikning sonli qiymatini odatda o‘lchash amali bilangina topish
mumkin, ya‘ni bunda ushbu kattalik miqdori birga teng deb qabul qilingan
shu turdagi kattalikdan necha marta katta yoki kichik ekanligi aniqlanadi.
38
O‘lchash
deb,
shunday solishtirish, anglash, aniqlash jarayoniga
aytiladiki, unda o‘lchanadigan kattalik fizikaviy tajriba, ya‘ni eksperiment
yordamida, xuddi shu turdagi, birlik sifatida qabul qilingan miqdori bilan
o‘zaro solishtiriladi.
Bu ta’rifdan shunday xulosaga kelish mumkinki: birinchidan,
o‘lchash bu har xil kattaliklar to‘g‘risida informatsiya hosil qilishdir;
ikkinchidan,
bu fizikaviy eksperimentdir; uchinchidan – o‘lchash
jarayonida o‘lchanadigan kattalikning o‘lchash biriligi ishlatilishidir.
Demak, o‘lchashdan maqsad, o‘lchanadigan kattalik bilan uning o‘lchash
birligi sifatida qabul qilingan miqdori orasidagi (tafovutni) nisbatni
topishdir. Ya‘ni, o‘lchash jarayonida izlanuvchi kattalik, bu shunday
asosiy kattalikki, uni aniqlash butun izlanishning,
tekshirishning vazifasi,
maqsadi hisoblanadi va o‘lchash ob’yekti ishtirok etadi. O‘lchash ob’yekti
(o‘lchanadigan kattalik) shunday yordamchi kattalikki, uning yordamida
asosiy izlanuvchi kattalik aniqlanadi, yoki bu shunday qurilmaki, uning
yordamida o‘lchanadigan kattalik solishtiriladi.
Quyidagi
rasmda
o‘lchash jarayonining
tashkil etuvchilari
ifodalangan (4.1 – rasm).
Shunday qilib, uchta tushunchani bir – biridan ajrata bilish kerak;
o‘lchash, o‘lchash jarayoni
va
o‘lchash usuli
.
O‘lchash
– bu umuman har xil kattaliklar to‘g‘risida informatsiya
qabul qilish, o‘zgartirish demakdir. Bundan maqsad izlanayotgan kattalikni
son qiymatini qo‘llash, ishlatish uchun qulay formada aniqlashdir.
Do'stlaringiz bilan baham: 
