Мавзу 1: Жисмоний тарбия назарияси ва методикаси ўқув фан сифатида

Вақт характеристикаси. Вақт характеристикасига машқ ва уларнинг 
элементларини бажариш, айрим статистик холат ҳамда тезлигининг узунлиги киради. 
Техниканинг айрим элементлари турли вақтда бажарилади (ирғитиш вақтидаги ҳаракат 
отиш ҳолига қараганда секинроқ). 
Темп деганда ҳаракат даври ёки ҳаракат миқдорининг вақт бирлигидаги 
(такрорланиш тезлиги чистатаси тушинилади. Масалан: юриш темпи минутига 120-140 
қадам). 
Ритмик характеристика. Ритм - мускул кучланиши ва бўшашининг навбатма-
навбат алмашивудир. Ўзлаштирилган ҳаракатларда ритм турғун характерга эга. Ритмик 
ҳаракатлар осон бажарилади, шунинг учун ҳам чарчов ҳосил қилмайди. 
Динамик харатеристика. Жисмоний машқларни бажаришга жуда кўп омиллар, 
жумладан ички ва ташқи кучлар таъсир этади. 
Ички кучларга таянч ҳаракат аппаратининг суст кучлари (мускулларнинг 
эластлиги, ёпишқоқлиги ва ҳ.к.), ҳаракат аппаратининг фаол кучлари (мускулларнинг 
тортилиш кучлари), реактив кучлар (тезланиш билан ҳаракат қилиш жараёнида тана 
айрим қисмларининг ўзаро таъсир натижасида вужудга келадиган кучлар) киради. 
Ташқи кучларга инсон танаси ташқаридан таъсир этувчи кучлар: ўз танасининг 
оғирлик кучи, таянчининг реактив кучи, ташқи муҳит (ҳаво, сув, қум, ер)нинг ва табиат 
жисмлари (буюмлар, жуфт машқлардаги рақиблар)нинг қаршилик кучи, спорт анжомлари 
(тўлдирма тўп, гантеллар)нинг оғирлик кучи, инерция кучи киради. 
Жисмоний тарбия назариясининг тадқиқот методикалари. 
Жисмоний тарбия нгазарияси ва методикаси ўрганадиган масалалар доираси кенг. 
Шунинг учун тадқиқот олиб фақат педогогик методлардан эмас, балки аралаш фанлар-
социология, психология, физиология, биохимияда ва врач назоратида фойдаланиладиган 
методлар ҳам қўлланилади. Булардан ташқари жисмоний тарбиясида назариясида назарий 
таҳлил ва умумлаштириш, педогогик текширув ва тажриба методларидан фойдаланилади. 
Назарий тахлил ва умумлаштириш методлари. Ҳар қандай тадқиқот адабий 
манбаларини ўрганиш, тахлил ва умумлаштиришдан бошланади. Бунинг учун тадқиқотчи 

---

27 
керакли адабиётлар билан танишади ва ўзига таҳлил қилиш учун зарур адабий 
манбаларни танлаб олади, сўнг уларни ўрганиш режасини тузади, ёзиб олиш ва таҳлил 
қилиш методикасини ўйлаб олади. 
Тажриба тадқиқотлар учун адабиётларни ўрганишда қайси масалалар ўрганиб 
чиқилган, улар қай даражада ёритилган ва улардан қайсилари янада асосланишини ва 
тажрибада синаб кўришни талаб қилишни аниқлаш зарур. 
Кузатиш методи. У махсус ташкил этилади, аниқ белгиланган кузатиш предметига, 
шунингдек, кузатиладиган фактларни ҳисобга олиш тартибга эга бўлади. Бунда 
тадқиқотчи педогогик жараённинг боришга аралашмайди. У кузатишни режасини 
олдиндан ишлаб чиқади. Бу режада фактларни ўзгаришларни тўплаш изчиллиги, уларни 
ҳисобга олиш ва ишлаб чиқиш тартиби кўрсатилади. Бундан ташқари кузатув натижасида 
тасдиқланадиган ёки инкор этилиш керак бўлган ишчи фарази (гипотеза) аниқлаб 
олинади. 
Педогогик кузатишнинг афзаллиги шундан иборатки, у объектларни табиий 
шароитларда ўрганиш имконини беради. Бунда фактлар объектив бўлиши ва 
тадқиқотчининг шахсий сифатларигагина боғлиқ бўлмаслиги керак. Кузатишлар 
жараёнида кузатиладиган нарсани аниқ, қайд этиш зарур. 
Тажриба синов методлар. Типик шароитларнинг ўзгариш даражасига кўра табиий 
ва лабаратория тажрибалари бир-биридан фарқ қилинади.
Табиий тажрибаларда машғулотлар одатдаги шарт-шароитдан четга
чиқмасдан ўтказилади ёки четга чиқса чиқиш жуда кам бўлади. 
Лабаратория тажрибаси махсус шароит яратишдан ва бошқа таъсирларни бартараф 
қилиш, тасодифий ҳолларга чек қўйиш ва зарур материалларни йиғишни тўхтатмасликдан 
иборат. 
Бундан ташқари тажриба синов олиб борувчи ходисалар ўртасидаги алоқалар 
сабабини аниљ очиш мақсадида шароитни ўзгартириш мумкин. Зарур ҳолларда, масалан: 
фактлар етарли бўлган тақдирда эксперементни такрорлаш мумкин. 
Тажрибалар муайян фактлар ёки улар орасидаги боғлиқликларни аниқлаш мутлоқ 
(абсолют) эксперементга эргашиш мақсадида ҳам ўтказилиши мумкин. 
Айрим тажрибаларнинг мақсади натижаларни қиёслашга қаратилган бўлади. 
Бундай тажрибалар қиёсий деб аталади. 
Тажрибаларни ўтказишдан олдин вазифаларни аниқлаб олиш ва тадқиқот 
редасини, ишчи фаразини (гепотеа) тушиш, тажриба машғулотлари методикаси, 
фактларни қайд этиш ва қайта кўриб чиқиш усулларини ишлаб чиқиш зарур. 
Математик методлар. Тажриба-синов материали тўплангач, таъсир этувчи 
факторлар асосида ўрганиладиган кўрсаткичларнинг ўзгаришидаги индивидуал натижалар 
чиқарилган хулосаларнинг тўғрилигини аниқлаш мақсадида математик жиҳатдан қайта 
ишлаш керак. Математик қайта ишлаш маълумотлари, диаграммалар ва график ҳолда 
келтириш мумкин.