Mavzu: “ Chor Rossiya tomonidan O‘rta Osiyoni bosib olinishi” Reja: I. Kirish. II. Asosiy qisim

1.2. O‘rta Osiyo bosib olinishining asosiy bosqichlari.

Chor Rossiyasining O‘rta Osiyoni bosib olish harakatlarini 3 davrga bo‘lish mumkin. Birinchi davr: Chor Rossiyasining O‘rta Osiyoni bosib olish harakatlari XVIII asr boshlarida boshlangan edi. Birinchi intilish podsho Petr 1 zamonida 1714-1717 boshlangan edi. Ilk bor buyuk davlatchilik nuqtai-nazaridan turib O‘rta Osiyoning boyliklariga ko‘z olaytirgan Petr 1 edi. Shu maqsadda 1714 yili Preobrajenskiy polkining poruchigi knyaz Aleksandr Bekovich-Cherkasskiy boshchiligida yuborilgan ekspeditsiya Kaspiy dengizining Sharqiy kirgoklarini o‘rganib, Krasnovodsk kultigida istehkom qurishi, Xiva xonligiga yetib borib xonni rus fuqaroligiga o‘tishga undashi, undan Buxoroga o‘tib amirni ham Rossiya panoxiga o‘tkazishi kerak edi. Amalda ekspeditsiya Krasnovodsk qo‘ltig‘ida 3 ta istehkom qurdi. Askarlarni bezgak va boshqa kasalliklar bilan qirilib ketishi natijasida ekspeditsiya 1716 yili Astraxanga kaytib ketishga majbur bo‘ldi. Kapitan Ivan Buxgols boshchiligidagi ikkinchi ekspeditsiya 3727 piyoda 617 ta otliq, 2000 kazak askarlar, 230 dengizchi va 22 ta to‘p bilan 1715 yilning boshida Tabolsk yo‘liga chiqib Irtish daryosi bo‘ylab suzib bordi va Yalishev qo‘li yonida qal’a qurdi. Ekspeditsiyami janubga yurishga qalmiqlarning hujumi yo‘l qo‘ymadi va qaytishda 1716 yili Omsk qal’asini qurib qoldiradi. Ikkala ekspeditsiya ham o‘z oldiga qo‘yilgan vazifalarni to‘liq bajara olmadi. 1717- yilda poruchik Bekovich-Cherkasskiy boshchiligidagi yangi tuzilgan ekspeditsiya Orol dengizining - G‘arbiy sohili bo‘ylab Amudaryo orqali Xivaga yetib Sherg‘ozixon bilan muzokaralar olib boradi. Sherg‘ozixon xiyla ishlatib ekspeditsiya a’zolarini qirib tashlaydi. Bekovich-Cherkasskiyning boshini esa Xiva bozori darvozasining tepasiga osib qo‘yadilar. Qurilgan qal’alarni esa turkmanlar buzib tashlashadi. Shunday qilib, Petr I ning qabih niyatlari shu tariqa amalga oshmay qoladi. Petr I Buxoro xonligini o‘ziga tobe qilish maqsadida 1718 yilda elchi F. Benevenini maxsus topshiriqlar bilan Buxoroga yuboradi. Podsho josus elchi orqali xonlikning iqtisodiy, harbiy, fuqarolik va diplomatik ahvoli haqida yetarli tasavvurga ega bo‘lmoqchi edi. F. Beneveni 1721 yilda Buxoroga yetib kelib, o‘z faoliyati davomida turli ma’lumotlarni podshoga yetkazib ham turdi. Bu vaqtda ya’ni, XVIII asrning birinchi choragida ko‘chmanchi Qozoqlar Yoyiq daryosi va Kaspiy dengizidan Xiva xonligi chegarasiga bo‘lgan ulkan hududda Katta, O‘rta va Kichik juzga bo‘lingan holda istiqomat qilar edilar. Qozoq sultonlari o‘rtasidagi o‘zaro urushlar ularni tobora zaiflashtirayotgan edi. Shu hududda yashagan qalmiqlar ham tez-tez Qozoqlar ustiga yurish qilib, qonli to‘qnashuvlar bo‘lib turar edi. 1723 yildagi ocharchilik Qozoqlarga yana qimmatga tushdi. Ular nochor axvolda tashkaridan yordam kutdilar. Kichik juz oqsoqoli Abulxayrxon 1730 yilga kelib . Rossiya davlatiga murojaat qilib, o‘z juzining Rossiya panoxiga olishini suradi va 1732 yilda kichik juz Rossiya imperiyasi himoyasiga o‘tdi. Abulxayrxon chul orqali O‘rta Osiyoga o‘tadigan va u yerdan qaytadigan rus savdo karvonlarini talonchilik hujumlaridan himoya qilishni o‘z zimmasiga oldi. Keyinroq 1739-1740 yillarda O‘rta juz, 1747 yilda Katta juz ham Rossiya tobeligiga olindi. Kichik, O‘rta va Katta juzlarning Rossiya tobeligiga o‘tishi bilan rus hukumatining O‘rta Osiyo tomon harakat qilishi uchun qulay imkoniyat yuzaga keldi. Ikkinchi davr: Chor Rossiyasi, uning keyingi podsholari to XIX asrning ikkinchi yarmigacha asosan o‘zining elchilarini josus sayyohatchilarni yuborish orqali Osiyoning tabiatini, boyliklarini, harbiy, iqtisodiy imkoniyatlarini" o‘rganishga kirishadi. Birgina Nikolay I podsholigi (1833-1855) va Aleksandr II podsholigi (1855-1881) davrlar Qozog‘istonda 103 ga yaqin harbiy qal’a va tayanch punktlari quriladi. 1840 yilning noyabrida Orenburg gubernatori general-mayor V. A. Perovskiy 2 ta zambarak, 40 ta arava, hamda 5000 piyoda askar, 10000 tuyadan iborat harbiy askari bilan Xivaga qarshi yurish boshladi. Biroq cho‘ldagi qattiq sovuqlar, kiyim-kechak va suvni. yetishmasligi natijasida kasallik ko‘payadi. Petrovskiy esa orkaga kaytib ketishga majbur bo‘ladi. Endi Rossiya xonliklar bilan diplomatik (ko‘prok josuslik maqsadida) va savdo aloqalarini kuchaytirishga harakat qila boshladi. Shu bilan bir vaqtda Rossiya barpo etilgan istehkomlarda urush uchun zarur bo‘lgan qurol-aslaha,oziq-ovqat zahiralari, bosqinchilik uchun yurishlarda qo‘l keladigan barcha zaruriy ashyolarni tayyorlab bordi va XIX asrlarning ikkinchi yarmida faol harakatlarni boshlab yubordi. Bu uchinchi davr 1852 yildan boshlandi. Rossiya imperiyasi dastavval mustaqil Qo‘qon xonligini bosib olish uchun urush harakatlarini boshlab yubordi. 1852 yili Blaramberg otryadi Qo‘qon xonligining Sirdaryo sohilidagi Oqmachit ( Hozirgi Kizil O‘rda)ga hujum qilib, uni ola olmadi. 1853 yili ikkinchi marta general Petrovskiy boshchiligida 17 to‘p 2500 kishilik qo‘shin bilan Oqmachitga hujum qilindi. 400 kishilik himoyachilar qal’ani salkam bir oy himoya qildilar. Oqmachit olingan 28 iyul kuni faqat 74 kishi asir olingan bo‘lib, ular qurol ushlashga madori qolmagan yarador mudofaachilar edi. Bu jangda Rus qo‘shinlaridan 19 kishi o‘lgan va 66 kishi yarador bo‘lgan edi.1859-yili imperator Aleksandr II ishtirokida saroy kengashi o‘tkazilib, unda Qo‘qon xonligini tugatish va bu maqsadni amalga oshirishda shavqatsiz urush olib borish taktikasini qo‘llash kelishib olindi. 1860 yil 29 avgustda polkovnik Simmerman qo‘mondonligidagi otryad Pishpekka hujum qildi. Qal’a himoyachilari 4 sentyabrgacha o‘zlarini mardonavor himoya qildilar.Qal’a butunlay vayronaga aylantirildi, 1864 yilning 1 may kuni Olma-Otadan chiqqan polkovnik Chernyayev otryadi Qo‘qon qo‘shinini mag‘lubiyatga uchratib, 4 iyunda Avliyeotani bosib oldi. 1864 yil 22 mayda Perovskiy portidan yo‘lga chiqqan polkovnik Verevkiy otryadi Turkiston tomonga yurish qildi. Turkiston ostonasida Olimqul boshchiligidagi Qo‘qon qo‘shinlari dushmanni chekinishga majbur qildi. Polkovnik Verevkin polkovnik Chernyayevdan yordam olgandan so‘ng 12 iyunda Turkiston shahri bosib olindi. Navbat Qo‘qon xonligining strategik qal’asi Chimkentga keladi. Chorizm armiyasining birlashgan kuchlariga polkovnik Chernyayev, shaharni himoyachilariga Qo‘qon qo‘shinlarining qo‘mondoni Olimqul boshchilik qildi. 1864 yil 22 iyul kuni Chimkent rus qo‘shinlari tomonidan o‘rab olindi. O‘rtada bo‘lib o‘tgan jangda Olimqul rus qo‘shiniga zarba berib, mag‘lubiyat alamini tatib ko‘rishga majbur qildi. Chernyayevga yordamchilarning kelishi ham vaziyatni o‘zgartirolmadi. Sotqinlarga pulni ayamay sarflanishi, shaharni to‘plardan ayovsiz o‘qqa tutilishi natijasida shahar vayronaga aylantirildi, shahar 22 sentyabr kuni shturm bilan olindi. Himoyachilardan 12 ming kishi halok bo‘ldi. Qonxo‘rlikda o‘zini ko‘rsatgan soldat, ofitserlarning anchasi Rossiyaning oliy darajali jangovar orden va mukofotlari bilan mukofotlandi. Rossiya hukumati Toshkentni eg‘allashga hali vaqt bor deb hisoblashiga qaramasdan tavakkalchi polkovnik Chernyayev boshchiligidagi chor qo‘shinlari Toshkentni bosib olish uchun yo‘lga chikdi. Toshkent yonidagi jangda polkovnik Chernyayev o‘zining 60 kishisidan ajrab, mag‘lub bo‘lib, Chimkentga kaytib ketishga majbur bo‘ldi. Bosqinchilar 1865 yilning aprel oyida 12 ta to‘p va 1950 askardan iborat qo‘shin bilan ikkinchi marta Toshkent tomon yurdilar. Ularga alamzada, Vatan xoini Abdurahmonbek yordam berdi. Uning maslahatiga muvofiq Toshkentni suv bilan ta’minlab turuvchi Kaykovus kanalining boshida joylashgan Niyozbek qal’asi jang bilan eg‘allandi, va anhor to‘sib qo‘yilib shahar suvsiz qoldirildi. Chernyayev hal kiluvchi harakatni janubdan Temur darvoza tarafdan boshladi. Bu bilan u Qo‘qon yoki Buxorodan kelishi mumkin bo‘lgan yordamchi. kuchlarga halaqit berishni mo‘ljalladi. Birinchi to‘qnashuv 1865 yilning 9 mayida bo‘lib o‘tdi. bosqinchilarga qarshi Olimqul boshchiligidagi qo‘shin qarshi chiqib, ularning yo‘lini to‘sib, dayr jang boshlandi. Bu jangni shoxidi mashhur tarixchi Muhammad Solih «Tarixi jadidan Toshkend» nomli asarida quyidagilarni yozadi. «Butun osmonni tutun va jang qoplab oldi, nihoyat ruslar yaqindagi tepalik tomon chekinib, mudofaaga o‘tishga majbur bo‘ldilar. Qamalda yotgan shaharliklar buni ko‘rib juda quvondilar. Yetti yashar boladan tortib, yetmish yashar chollargacha g‘alabani qutlab, sarbozlarga ovqat, sharbat, issiq non, shirin va nordon mevalar keltirib turdilar. Lekin rus qo‘shinlari o‘zlarini o‘nglab, qayta hujumga o‘tib, Toshkent qo‘shinlarini orkaga chekintirdi. Shu jangda qo‘mondon Olimqul og‘ir yarador bo‘lib, halok bo‘ldi. Amir lashkarboshiligi vazifasini Xudoyorxonning karindoshi Sulton Mirsaid o‘z zimmasiga oldi. Yollangan sotqinlar tomonidan shahardagi o‘q-dori omborining portlatilishi, suvsizlik, shaharni ayovsiz to‘pga tutilishi, rus qo‘shinlarining harbiy, texnik va urush olib borishdagi taktika jihatdan ustunligi shahar himoyachilarini og‘ir ahvolga solib qo‘ydi. Chernyayev 15 mayga o‘tar kechasi shaharga hujum uyushtirdi. Shaharda 16 maydan boshlab ko‘cha janglari davom etdi. Bu janglarda Miryusuf Mirsulton bog‘bon o‘g‘li, Normuhammad mulla Sherali merganlar, Mullajonmusa Muhammad Ali podachining o‘g‘li qabilar jasorat ko‘rsatdilar. Nihoyat Toshkentlik oqsoqollar vaziyatni o‘nglab bo‘lmasligini nazarda tutib, Chernyayev bilan 17 iyunda muzokaralar boshlashga majbur bo‘lishdilar. Shu kuni o‘t ochish to‘xtatildi. Chernyayev bilan shaharning Hakimxo‘ja qozikaloni, Abdulqosimxon Eshon, Domulla Solihbek oxun singari nufuzli kishilari muzokara olib borishib, ahdnomaga imzo chekdilar. Ahdnomada mulkdorlarning mulkini o‘z egasida qoldirilishi, shahar aholisi o‘z dinida qolishi, barcha ishlar shariat asosida olib borilishi qayd qilingan edi. Chernyayev harakatlarini imperator oldida oqlashi, chorizmning bosqinchilik basharasini niqoblash uchun shahar oqsoqollaridan go‘yo Toshkent ixtiyoriy ravishda rus qo‘shiniga bo‘ysunganligi haqda xat yozib berishlarini talab qildi. Bunga javoban olihbek oxun g‘azab bilan ruslar Toshkentni bosib olganligi haqidagi haqikatni Chernyayevning yuziga ochik, aytadi. Darg‘azab bo‘lgan Chernyayev