Mavzu: “ Chor Rossiya tomonidan O‘rta Osiyoni bosib olinishi” Reja: I. Kirish. II. Asosiy qisim

1873-yildagi SHARTNOMANING YANGI SHARTI

1873-yilda Buxoroda podsho hukumatining Buxoroga o`z vakilini tayinlash huquqini beruvchi shart bilan to`ldirilgan yangi shartnoma imzolandi. Bu vakilning roziligisiz bironta na ichki, na tashqi siyosiy masala hal etilishi mumkin emasdi. Har kuni erta bilan uning huzuriga qushbegi kelib, yo’1-yo’riq olar, zarur ko`rsatmalarni imzolar va ularni amir huzuriga keltirardi. Amir esa bu hujjatlarni rasman tasdiqlardi, xolos. Rossiyaning taniqli diplomati P.M.Lessar birinchi diplomatik vakil etib tayinlangandi. U ko`plab xalqaro muzokaralarda qatnashgan hamda Sharq tarixining katta bilimdoni edi. Uning xonasi bamisli o`rta Osiyo, Hindiston va Afg`oniston tarixi bo`yicha ingliz, fransuz, nemis va rus tillaridagi kitoblardan tarkib topgan kutubxona edi. Diplomat vakil Buxoroning amaldagi norasmiy gubernatori bo`lib qoldi. Bu yerda istiqomat qiluvchi barcha chet elliklar uning yurisdiksiyasi (sudlov tizimi)ga kirar edi. Kaufrnan shu vaqtdan boshlab amir hokimiyati mavjudligining kafolatiga aylandi.
Vakil Buxorodan 15 km uzoqda Yangi Buxoro (Kogon) shahrida istiqomat qilar edi. Shunday qilib, chorizm Buxoroni o`zining davlatiga to`liq qo`shib olishga intilmadi. Chunki mamlakatni amir va uning amaldorlari orqali boshqarish ancha qulay edi. Rossiya imperiyasi Buxoro amirini asta-sekin o`z hukmiga bo`ysundirib, o`rta Osiyodagi siyosiy o`yinlarida o`ziga bo`ysunuvchi shaxsga aylantirib bordi.
Rossiya imperiyasi bu yerdagi hukmronligini abadiylashtirish maqsadida o`rta Osiyoni boshqa mamlakatlardan ajratib olishga qaror qildi. Shu maqsadda, 1869-yildan boshlab Rossiya Tashqi ishlar vazirligi Angliya bilan Afg`oniston va o`rta Osiyodagi rus yerlari o`rtasidagi chegara o`tkazish to`g`risida muzokaralar olib borildi. Muzokaralar natijasida chegaralar Amudaryo bo`ylab Panj tumanidan o`tkazilishi kelishib olindi. Chegaraning boshqa, Turkmanistonni Erondan ajratib turuvchi qismi 1881-yil 10-dekabrda Eron shohi bilan Tehrondagi Rossiya elchisi imzolagan maxfiy shartnomada aks ettirildi. Bu chegaralar hozirgacha saqlanib qolgan, Kopetdog` tog`lari davlatlar o`rtasidagi tabiiy chegara bo`lib hisoblanadi. 1885—1887-yildagi muzokaralar natijasida chegaralarni belgilash bo`yicha ingliz-rus komissiyasi Rossiyaning o`rta Osiyodagi (Buxoro) yerlari bilan Afg`oniston o`rtasidagi chegara chizig`ini belgiladilar, 1895-yilda esa Buxoroning Pomirga o`tishi natijasida tortishuvga sabab bo`lgan Pomir masalasi o`z yechimini topdi. Bu chegaralar o`rta Osiyoni tashqi olamdan ajratib turuvchi tosh devorga aylandi.