Мавзўи Предмети омӯзиш ва вазифаҳои фан. Мавќеи геополитикї ва таќсимоти маъмурию сиёсии Љумњурии Тољикистон Наќша

Љадвали 2.
Тавсифи кўлњои асосии Тољикистон

№	Номи кўл	Акватория, км^2	Сифати об	Чуќурї,м. (максималї)	Баландии љойгиршавї	Дарозї
1	Ќарокўл	364	Шўр	238	3914	32
2	Сарез	88	Шрин	505 (чуќуртарин)	3263	61
3	Зоркўл		Ширин	-	4126	20
4	Яшилкўл	36	Ширин	50	3734	24,2
5	Шўркўл	14	Шўр	6	4000	-
6	Рангкўл	10	Шўр	2	3780	-
7	Искандаркўл	3,41	ширин	72	2195	-
8	Ало	0,32	шифобахш	-	-	-
9	Оќсуќон	12,0	Шўр	0,7	400	-
10	Сассиќкўл	4,6	Шўр	6	3900	3,5
11	Булункўл	3,4	Ширин	-	3734	-
12	Варшуз	0,36	Ширин	-	-	-
13	Друмкўл	1,96	Ширин	-	3335	-
14	Марѓузор	1,16	Ширин	-	3139	-
15	Зарашкўл	5,48	Ширин	-	4518	-
16	Пайрон, Кўли Калон	0,52	Ши рин	-	-	-
17	Хазорчашма	0,93	Ширин	-	-	-
18	Риваккўл	1,33	Ширин	-	3803	-
19	Турумтайкўл	9,82	Ширин	-	4213	-
20	Чаканкўл	9,2	Ширин	-	4126	-
21	Тузкўл	1,3	Шўр	-	3798	-

Пиряхњо. Вобаста ба орография ва иқлим Тоҷикистон яке аз минтақаҳои калони яхбандии муосир баҳисоб меравад. Пиряхҳои Тоҷикистон манбаи ғизогирии дарёҳои Осиёи Марказӣ ба ҳисоб мераванд. Онҳотанзимгаритабииизахираҳоиобӣмебошанд.
Майдониумумиипиряхииинминтақа 1494,8 км² -ро ташкил медиҳад. МарказҳоикалонтаринияхбандииинминтақақаторкӯҳҳоиЗарафшонваҲисорваасосанноҳияимаъмурииКӯҳистониМасчоҳивилояти Суғдмебошанд. ПиряхиазҳамакалонтариндаринҷопиряхиЗарафшонмебошад, ки 26,5 кмдарозӣдошта, майдони умумии он 114,9 км² ташкил мекунад.
Тољикистон ќариб нисфи захирањои обии минтаќаро доро бошад њам, лекин сиёсати истифодаи оќилонаи обро дар асоси принсипњои њамкорї ба роњ мондааст. Ташаббусњои Президенти Љумњурии Тољикистон вобаста ба проблемањои регоналї ва глобалии марбут ба об, аз тарафи љомеаи љањонї пазируфта шуда, дастгирї ёфтааст. Ташаббусњои Президенти Љумњурї оѓози раванди умумиљањонии муносибатњои нав ба захирањои обї гаштааст.
Тољикистон аз љињати захирањои обї ва гидроэнергетикї дар байни мамлакатњои ИДМ љои дувумро пас аз Русия (аз љињати масоњат калонтарин мамлакати дунё) ишѓол мекунад, њол он ки масоњати Тољикистон аз масоњати Русия 119,4 мароиба хурд аст. Агар мо ин захирањоро мутаносибан ба территорияи ин давлатњо таксим кунем, он гоњ аз рўи ин нишондињанда Тољикистон аз Русия њам пеш гузашта дар байни давлатњои љахон љои дувумро аз љињати захирањои гидроэнергетикї ва љои њаштумро аз љињати захирањои обї ишѓол мекунад.
Њавзаи бањри Арал 1,8 миллион км квадратиро дар бар гирифта, 80%-ро дашту биёбонњо ва 20%-ро кўњњо ташкил медињанд. Ќаламрави Тољикистон њамагї 6% территорияи њавзаи бањри Аралро ташкил кунад њам, лекин 55,4% захирањои обии љоришавандаи солонаи минтака дар њамин љо ба вуљуд меояд. Агар љараён миёнаи сатњї аз 1 км квадратї дар ИДМ ба 197 њаз.м³/сол, дар давлатњои минтаќаи Осиёи Марказї ба 91њаз.м³/сол баробар бошад, ин нишондињанда дар Тољикистон ба 354 њаз.м³/сол баробар аст.
Љадвали 3
Шаклгирии захирањои обии бањри Арал мувофиќи њудуди давлатњои Осиёи Марказї (дар як сол ба њисоби км кубї):

Давлатњо	Дарёи Ому	Дарёи Сир	Хамагї
			Км. Кубї	Фоиз
Тољикистон	62,9	1,1	64	55,4
Ќирѓизистон	1,9	27,4	29,3	25,3
Ўзбекистон	4,7	4,1	8,8	7,6
Ќазоќистон	-	4,5	4,5	3,9
Туркманистон	-	-	-	-
Дигарњо (Эрон, Афѓонистон)	8.9	-	8,9	7,8

Аз дигар љониб дар ќиёс бо раќамњои боло дидан лозим аст, ки истифодаи об аз љониби давлатњои њавзаи Арал чї гуна аст.

Љадавали 4
Истифодабарии об аз тарафи давлатњои њавзаи бањри Арал,
(дар 1 сол бо км.3):

Давлатњо	Њаљми обе, ки дар як сол дар њудуди кишвар истифода мешавад.	Ба њисоби фоиз дар њиссаи оби истифодашаванда	Ба њисоби фоиз дар захираи умумии обе, ки дар њавзаи бањри Арал ба вуљуд меояд (115,6 км.кубї)
Ќазоќистон	10,9	9,8	9,42
Ќирѓизистон	5,1	4,6	4,41
Тољикистон	12,0	10,8	10,38
Туркманистон	23,9	21,6	20,67
Ўзбекистон	58,6	53	50,69
Њамагї	110,5	100	95,58

Дар Тољикистон на танњо захирањои обї, балки захирањои гидроэнергетикї низ бартарї дорад. Захирањои умумии солонаи гидроэнергетикї 527 млрд. кВт. соат буда, аз рўи нишондињандаи мутлаќ Тољикистон дар љањон пас аз Хитой Русия, ИМА, Бразилия, Республикаи Демократии Конго, Њиндустон ва Канада љои њаштумро ишѓол мекунад. Аз рўи нишондињандањои нисбї, яъне аз рўи таќсимоти захирањои гидроэнергетикї ба њар сари ањолї (87,8 њазор кВт соат сол/одам), љои дувум ва аз рўи таќсимоти захирањои гидроэнергетикї ба њар як километри квадратї дар як сол (3682,7 њазор кВт соат сол/км²) љои якумро ишѓол мекунад.

Бояд ќайд кард, ки саноати энергетикї якљоя бо хочагии ќишлоќ, яке аз соњањои асосии иќтисодиёт мањсуб мешавад, чунки дараљаи инкишофи иќтисодии њамаи соњањои хољагии халќро муайян карда, дар як ваќт вазифањои иљтимоии таъмини талаботи табиии ањолиро ба гармї ва равшанї иљро менамояд.
Лекин дар як ваќт заминаи табиии инкишофи соњаи саноати электроэнергетика дар Тољикистон танњо гидроэнергетика мебошад, чунки Тољикистон дорои захирањои беинтињои тамомнашавандаи аз љињати экологї тоза мебошад, лекин, мутаассифона ҳоло њамаї 5%-и ин захирањо истифода мешаваду халос.
Имрўз 95% истеҳсолиэнергияи барқродарТољикистон гидроэнергетика ташкил медињад, ки бо самаранокии зиёди худ фарќ мекунад. Арзиши аслии электроэнергетика дар Тољикистон бо дарназардошти сикли пурраи истењсолот, кашонидан (транспортировка) ва таќсим кардан аз 0,68 сент/ кВт.с. зиёд нест.
Захирањои асосии гидроэнергетикии Тољикистон асосан дар љануби Тољикистон љамъ омада, 71,1% захираи умумии Тољикистонро ташкил медињад, мањз дар њамин минтаќа НБО – њои калони амалкунанда, сохташудаистода ва лоињавї љойгир шудаанд.
Иќтидори гидроэнергетикии ВМКБ низ зиёд буда, 22% захирањои гидроэнергетикии Тољикистонро ташкил мекунад. Иќтидори гидроэнергетикии шимоли Тољикистон – вилояти Суѓд аз њама камтарин буда, 6,8 - 6,9% захираи умумии гидроэнергетикии Тољикистонро ташкил мекунад ва ба 36,2 млрд.кВт.сдар як сол баробар аст.
Ќисмати зиёди захирањои гидроэнергетикии вилояти Суѓд ба њавзаи дарёи Зарафшон рост меояд ва 33,94 млрд.кВт.с. – ро дар як сол дар бар мегирад, ки он 6,38% захираи умумии Тољикистон ва 94% захирањои гидроэнергетикии вилояти Суѓдро ташкил мекунад. Захирањои боќимондаи гидроэнергетикии вилояти Суѓд ба њавзаи дарёи Сир рост меояд.
Љадвали 5.
Иќтидори гидроэнергетикии вилояти Суѓд

Њавзаи дарё	Иќтидори миёнасолона, МВт	Энергияи миёнасолона, млрд. кВт.с.	Сањм дар њаљми умумї, %
Њамагї дар Тољикистон	60167	527,06	100
Вилояти Суѓд, аз он љумла
Зарафшон	3875	33,94	6,38
Њавзаи дарёи Сир	260	2,28	0,43

Сарчашма: Наќшаи истифодаи комплексии њавзањои дарёњои Тољикистон, с. 2008.
Захирањои гидроэнергетикии Тољикистон метавонад, тамоми минтаќаро бо барќи арзонї аз љињати экологї тоза, бо истилоњ «Энергияи сабз» таъмин намояд. Њоло дар њамаи мамлакатњои Осиёи Марказї таќрибан 150 млрд кВт.с дар як сол барќ истифода мешавад, ки ин аз нишондињандањои техникии Тољикистон ду маротиба кам аст. Дар як ваќт соњаи гидроэнергетика дар Тољикистон масъалаи дигари муњим, масъалаи танзими љараёни дарёњо ва обёрикунии заминњоро на танњо дар Тољикистон, балки дар тамоми давлатњои минтаќа њал мекунад. Мањз њамин унсурњо вазъияти имрўзаи энергетикаи Тољикистон ва стратегияи дурнамои инкишофи онро муайян мекунад.


Саволњо ва супоришњо:

1. 
   Захирањои обї ва гидроэнергетикии Тољикистон чї ќадар аст?
   
2. 
   Нишондињандањои нисбии захирањои обї ва гидроэнергетикии Тољикистонро майян кунед ва онро бо нишондињандањои мутлаќ ва нисбии давлатњои ИДМ ва љањон муќоиса карда, хулосабарорї кунед.
   
3. 
   Моњияти истифодаи захирањои гидроэнергетикиро дар њалли масъалањои экологї ва гармшавии глобалии иќлим муайян карда, хулосаатонро гўед.
   
4. 
   Афзалиятњои истифодаи захирањои гидроэнергетикї ва сохтмонњои НБО - њоро номбар кунед.
   
5. 
   Захираи гидроэнергетикии кадом дарё дар вилояти Суѓд аз њама бештар аст?