Materialshunoslik va yangi materiallar texnologiyasi

 
Toblash 
Toblashdan maqsad mashinasozlik materiallarining mustahkamligini oshirishdir. 
Toblashning boshqa sof termik ishlov berishdan asosiy farqi uni katta tezlik bilan 
sovitilishidadir. 
Toblash harorati Fe– Fe
3
C holat diagrammasiga muvofiq aniqlanadi. Toblash harorati 
buyumning butun ko’ndalang kesimi bo’yicha bir xil bo’lishi uchun ko’p vaqt ketsa, austenitning 
o’sib ketish xavfi bor. Buyumni pechda ma’lum haroratda tutib turish vaqti uning shakliga, 

---

89 
pechga joylash usuliga va turiga bog’liq. 
Xomakilarni yuqori haroratli pechda qizdirganda uglerod kuyadi. Natijada buyumning 
yuzasida uglerod miqdori kamayadi. Buning oldini olish maqsadida mashinasozlikda ish muhiti 
nazorat qilib turiladigan pechlar qo’llaniladi. Toblash muhitini to’g’ri tanlash muhim ahamiyatga 
ega. Austenitning izotermik parchalanish diagrammasidan ma’lumki, toblash uchun kerakli 
bo’lgan eng kichik sovitish tezligi zgri chiziqqa urinma bo’lmog’i kerak. Lekin sovitish tezligini 
martensitga parchalanish chegarasida sekinlatishi zarur, shunda buyumda yuzaga keladigan ichki 
termik kuchlanishlar mumkin qadar kamayadi. 
Sovitish muhiti sifatida suv, mineral moylar, tuz eritmalari ishlatiladi. Uglerodli 
po’latlarni toblashda suv, yuqori legirlangan po’latlarni toblashda esa mineral moylar ishlatiladi. 
Agar xomakining ko’ndalang kesimi katta va shakli murakkab bo’lmasa, to’xtovsiz bir 
muhitda sovitish mumkin (15.1–rasm, 1–egri chiziq). 
Yuqori uglerodli po’latlarni toblashda sovitish uchun ikki muhitdan foydalaniladi. 
Buning uchun po’lat austenitning barqarorligi eng kichik 
 
davrdan o’tguncha suv bilan sovitiladi, 
so’ngra martensitga parchalanish haroratidan 80–100 °C yuqori haroratda moyda sekin
sovitiladi (15.1–rasm, 2–egri chiziq). 
Agar asbobning tuzilishi murakkab va hajmi katta bo’lsa pog’onali toblash qo’llaniladi 
(14.1–rasm, 3 egri chiziq). 
Bunda asbob suyuq muhitda martensitga parchalanishdan yuqoriroq haroratda ushlab 
turiladi, so’ngra havoda sovitiladi. SHunday qilinganda martensitga parchalanishdan oldin 
harorat butun hajm bo’yicha bir xil bo’ladi. 
Ko’p hollarda o’rtacha uglerodli po’latlardan tayyorlanadigan mashinalarning murakkab 
qismlari izotermik haroratda toblanadi. Bunda po’lat beynitgacha tez sovitiladi. Beynit 
parchalanib bo’lgach, sovitish davom etiriladi (15.1–rasm, 4 egri chiziq). Natijada po’lat 
strukturasida parchalanmay qolgan austenit paydo bo’ladi. Bunday toblangan po’latlarda 
plastiklik va qattiqlikning yaxshi mutanosibligi yuzaga keladi. 
Mashinasozlik amaliyotida o’z–o’zidan bo’shatish imkonini beradigan toblash usullari 
mavjud. Buning uchun qizdirilgan buyumning bir qismigina sovitiladi. Sovitilmagan qismning 
issiqligi hisobiga sovitilgan qism bo’shatish haroratigacha qiziydi. Natijada bo’shatish jarayoni 
o’z-o’zidan yuz beradi. Bunday toblash usulida turli qismlari har xil qattiqlikka ega bo’lgan 
buyumlar olinadi. 
Toblash natijasida erishiladigan eng katta qattiqlik po’latning
 toblanuvchanligi 
deyiladi. 
U asosan po’latning tarkibidagi uglerod miqdoriga bog’liq bo’ladi. Har xil muhitda sovitilgan 
po’latning eng katta qattiqligi yuza qattiqligidir. Yuzadan 50% martensit va 50% trostitdan iborat 
qatlamgacha bo’lgan oraliq 
toblanish chuqurligi 
deyiladi. Toblanish chuqurligini aniqlashda 
diametri 25, uzunligi 100 mm ga teng namunadan foydalaniladi. 

---

90