Materialshunoslik va yangi materiallar texnologiyasi

14.1–rasm. Toblash usullarini tushuntiruvchi chizma 
 
Bo’shatish 
Bo’shatishdan maqsad toblash natijasida buyumda hosil bo’lgan ichki kuchlanishlarni 
kamaytirish, plastik xossalarini oshirishdir. Bo’shatish toblashdan keyin bajarilishi shart bo’lgan 
jarayondir. Bo’shatish uchun buyum PSK
 
kritik nuqtadan past haroratgacha qizdiriladi. 
Bo’shatish uch xil bo’ladi: 
•
past haroratda bo’shatish. Buning uchun buyum 160–250°C haroratda qizdiriladi, 
ma’lum vaqt tutib turilgandan keyin havoda sovitiladi. Hosil bo’lgan struktura 
bo’shatilgan 
martensit 
deyiladi. Toblash natijasida hosil bo’lgan qattiqlik deyarli o’zgarmaydi. Mustahkamlik 
va qovushoqlik sezilarli darajada ortadi. Toblangan po’latdagi ichki kuchlanishlar kamayadi. 
Ko’pincha kam legirlangan, yuzasi toblangan va kimyoviy-termik ishlangan po’latlar ana 
shunday bo’shatiladi; 
•
o’rtacha haroratda bo’shatish. Buning uchun buyum 350–450°C haroratda qizdiriladi, 
ma’lum vaqt tutib turilgandan keyin havoda sovitiladi. Hosil bo’lgan struktura 
bo’shatilgan 
trostit 
deyiladi. O’rtacha haroratda bo’shatish ko’p hollarda prujina, ressor, shtamp kabi 
buyumlarni termik ishlash uchun qo’llaniladi. Toblangan buyumning qattiqligi 35 HRC gacha 
kamayadi. Plastik xossalari ortadi. 
•
yuqori haroratda bo’shatish. Buning uchun buyum 550–650°C haroratgacha qizdirilib, 
ma’lum vaqt tutib turilgandan keyin havoda sovitiladi. Hosil bo’lgan struktura 
bo’shatilgan 
sorbit 
deyiladi. Bunday termik ishlov, legirlangan uglerodli po’latlar uchun qo’llaniladi.
 
Po’latlarga kimyoviy-termik ishlov berish 
Po’latning yuzasini harorat ta’sirida turli kimyoviy elementlar bilan to’yintish 
kimyoviy
–
termik ishlov berish 
deyiladi. Bu jarayonda yuzadagi miqdor o’zgarishlari sifat o’zgarishlariga 
olib keladi. Yuza qatlamining kimyoviy tarkibi o’zgarishi po’latning qattiqligi ortishiga, 
ishqalanib yeyilishga va zang ta’sirida yemirilishga qarshiligi oshishiga hamda toliqishga 
chidamliligi ko’payishiga olib keladi. 
Kimyoviy-termik ishlash po’latning tarkibi, strukturasi va xossalarini o’zgartirish 
maqsadida uning sirtqi qatlamiga kimyoviy va termik ta’sir etish protsessidir. Kimyoviy-termik 
ishlash natijasida po’lat sirtining qattiqligi, yeyilishga chidamliligi, korroziyabardoshligi, 
kislotabardoshligi kabi xossalari ortadi. Po’lat detallarining uzoq muddat ishlashini oshirish 
uchun mustaxkamlash eng samarali usullardan bo’lganligi sababli kimyoviy-termik ishlash 
mashinasozlikda keng tarqalgan. 

---

91 
O’lchamlari va shakli turlcha bo’lgan detallarga kimyoviy-termik ishlov berib, bir xil 
qalinlikda ishlov berilgan qatlam olish mumkin. Kimyoviy-termik ishlashda sirtqi qatlamning 
kimyoviy tarkibi o’zgarishi tufayli detalь sirti bilan o’zagining xossalarida farq bo’ladi. Ish 
unumining pastligi kimyoviy-termik ishlashning asosiy kamchiligidir. 
Detallarning uzoq vaqt ishlashini ta’minlash uchun sanoatda keng qo’llaniladigan va eng 
samarali usullardan biri ularga kimyoviy–termik ishlov berish, ya’ni metall sirtida bir vaqtning 
o’zida ham kimyoviy ham termik ta’sir qilishdir. 
Kimyoviy–termik ishlov berish orqali quyidagilarga erishiladi: 
a) metall va qotishmalarning sirtlari puxtalanish bilan sirt qattiqligi, yeyilishga 
chidamlilik, toliqishga mustaxkamlik, issiqbardoshlik va boshqa shu kabi xossalarning oshishi; 
b) metall va qotishmalarning normalь va yuqori haroratlarda tashqi tajavvuzkor muhitlar 
ta’siriga qarshi turg’unligining oshishi. Bunda ishlov berilgan detallarning korroziyaga 
bardoshliligi, gravittsaion korroziya, kislotaga turg’unligi, kuyishga chidamliligi va shu kabi 
xossalari oshadi. 
Metall va qotishmalarga kimyoviy–termik ishlov berish ularni yuqori haroratlarga 
qizdirib faollashgan gazli, suyuq yoki qattiq muxitlarda ushlab turish va buning natijasida metall 
va qotishmalarning sirt qatlamlari kimyoviy tarkibini, strukturasi va xossalarini yaxshilashdir. 
Termik ishlov berishdan kimyoviy–termik ishlov berishning farqi shundaki bu ishlov berish 
turida metall va qotishmalarning faqat strukturaviy o’zgarishlari ro’y bermasdan balki sirt 
qatlamlamlari kimyoviy tarkibi ham o’zgaradi. Ba’zi bir kimyoviy–termik ishlov berish 
usullaridan keyin metall va qotishmalarning o’zaklari vaqt qatlamlari xossalarini yaxshilash 
uchun termik ishlov berish qo’llaniladi. SHuni takidlash lozimki, kimyoviy-termik ishlov berish 
usullarini tanlash orqali ularning xossalarini eng ko’p oraliqlarda o’zgartirish imkoniyatlari 
mavjud. Bazi hollarda termik ishlov berish va kimyoviy–termik ishlov berish usullari birgalikda 
olib boriladi. 
Ko’p vaqtlar po’latlarga faqat kimyoviy–termik ishlov berish usuli qo’llanilgan. Bunda 
sanoatda asosan tsementatsiyalash, nitrotsementatsiyalash, tsianlash va azotlash jarayonlari keng 
ko’lamda qo’llanilgan. 
Kam hollarda alyuminiylash, xromlash, sulьfotsiyanlash kabi ishlov berishlar 
qo’llanilgan. 
Oxirgi yillarda kimyoviy–termik ishlov berish usullari po’latlardan tashqari titan, 
molibden, niobiy, tantal, tsirkoniy, kobalьt, mis va bu metallar asosida olingan turli xildagi 
qotishmalar ham ishlov berish uchun qo’llanilmoqda. 
Ishlab chiqarishda qo’llaniladigan kimyoviy–termik ishlov berish usullari metall va 
qotishmalarning sirt qatlamlarini u yoki bu element bilan yoki elementlar kompleksi bilan 
boyitishga asoslangan. 
Juda kam hollarda ba’zi bir xil turdagi qotishmalarning tarkibidagi legirlovchi 
elementlarni kamaytirishga asoslangan kimyoviy-termik ishlov berish usullari qo’llaniladi. 
Bunda ham qotishmalar sirtida ba’zi bir elementlar miqdori kamaytirilsa ularning qattiqligi, 
korroziya bardoshliligi va boshqa xossalari oshadi. Biz quyida faqat metall va qotishmalarning 
sirtlarini boshqa elementlar bilan boyitishga asoslangan kimyoviy-termik ishlov berish usullarini 
ko’rib chiqamiz. 
Sirtlarni elementlar bilan boyitishga asoslangan kimyoviy–termik ishlov berish ko’p 
hollarda quyidagi uchta bir vaqtda ketuvchi elementlar jarayonlarni o’z ichiga oladi:
1)
Tashqi muxitda difuziyalanuvchi atomning faollashgan holatini hosil qilish; 
2)
Diffuziyalanuvchi element faol atomning metall sirti bilan tutashuvi, atomlar

---

92 
absorbtsiyasi va bu atomlar bir qismining metall atomlari bilan kimyoviy 
bog’lanishida bo’lib yutilishi(absorbtsiyasi); 
3)
Absorbtsiyalangan atomlarning metall chuqurligi bo’yicha xarakati, ya’ni diffuziya 
hodisasi. 
Kimyoviy–termik ishlov berishdan keyin metall va qotishmalar sirtida hosil bo’ladigan 
diffuzion qatlam tarkibi, tuzilishi va fizik-kimyoviy xossalari asosan boyituvchi muhitning 
tarkibiga hamda harorat va jarayon davomiyligi kabilarga bog’liq. 
Boyituvchi muhit sirtida qattiq, suyuq va gazsimon moddalar olinadi. Qattiq 
moddalarning metall sirti bilan o’zaro ta’siri ularning o’zaro tutashuv joylarida sodir bo’ladi. 
Metall sirtining qolgan uchastkalarida esa diffuziya jarayoni muhit tarkibidagi boyituvchi 
elementning harorat ta’sirida bog’lanishidan sodir bo’ladi. Qattiq muhitlarning faolligi unchalik 
yuqori bo’lmaganligi uchun qattiq komponentlar bilan to’yinishini jadallashtirish maqsadida 
uning tarkibiga tezlashtirgich moddalar (NH
3
CL, NH
4
J, NH
4
Br, HCL, CL
2
, BaCo
3
) qo’shiladi. 
Bular ta’sirida faol gazli muhit hosil bo’ladi va qattiq komponentlar bilan to’yinish gazli fazadan 
to’yinish turiga o’tadi. 
Suyuq muhitlarda ishlov berishda to’yinish gaz yoki atom holatidagi elementlarning 
singishi natijasida yuzaga keladi. Atom holatidagi element eritmaning o’zida sodir bo’ladigan 
reaktsiyalar yoki elektroliz natijasida ajralib chiqadi. 
Kimyoviy–termik ishlov berish uchun eng yaxshi muhit gazli muhit hisoblanadi. 
Gazli muhitda to’yinish to’g’ridan–to’g’ri oddiy holatlarda quyidagi ko’rinishdagi
reaktsiyalar ko’rinishlarida sodir bo’ladi: 
1)
Almashuv ko’rinishida; CrCL
2
+Fe=FeCL
2
+C
2
; 
VCL
2
+Fe=FeCL
2
+V; 
2)
Tiklanish ko’rinishida; VCL
2
+H
2
=2HCL+V; 
B2O
3
+6Na=3Na
2
O+2B; 
3)
Termik parchalanish ko’rinishida; 
a) dissochiachiya: 2NH
3
=2H+6H=H
2
+3H
2
; 
CH
4
=C+4H=C+2H
2
; 
b) disproporiyalanish: 2Co=C+CO
2
; 
3ALCL=ALCL
3
=ALCL
3
+2AL; 
2TiCL
2
=2TiCL
3
+Ti. 
Kimyoviy–termik ishlov berish vakuumda yoki yuqori haroratlarda vodorod muhitida 
elementlar bug’lari hosil bo’lishi va bug’ning tarkibidagi elementar atomlarning asosiy metall 
sirtiga diffuziyasi orqali ham kuzatiladi.
Ma’lum haroratlarda, bosimda hamda ishlov berilayotganda metall tarkibiga bog’liq 
ravishda gazli fazadan elementlarning absorbtsiyasi boyituvchi muhitda almashinuv 
reaktsiyasida, tiklanishda yoki termik parchalanishda ishtirok etuvchi atomlar kontsentratsiyasiga 
to’g’ri proportsionaldir. 
Muhitning absorbtsion qobiliyatiga jarayon harorati kuchli ta’sir qiladi: harorat qancha 
yuqori bo’lsa metallni qurshovchi muhitdagi atomlar xarakatchanligi oshadi va metall sirtiga 
gazli muxitdan shunchalik ko’p element atomlari absorbtsiyalanadi. 
Gazli muxitning absorbtsiya tezligiga ta’siri ham muxitdagi faol elementlar 
kontsentratsiyasi ta’siri kabi bo’lishi lozim edi, chunki bosim oshishi bilan faol gaz tarkibidagi 
birlik hajmiga to’g’ri keluvchi molekulalar soni oshadi. Lekin bosimning absorbtsiyaga ta’siri 
haqida to’xtalganda bosim o’zgarishi bilan gazli muxitda reaktsiya tavsifini hisobga olish zarur. 
CHunki boyituvchi muhit bosimi oshishi bilan gazli muhitning absorbtsion qobiliyati u yoki bu 

---

93 
tomonga o’zgarishi mumkin. 
Ishlov berilayotgan metall (qotishma), ishlov berish maqsadi, sirtni boyitish uchun 
qo’llanilayotgan element tavsiflariga bog’liq ravishda kimyoviy-termik ishlov berish jarayonini 
harorati va davomiyligi juda keng oraliqlarda o’zgaradi.
Po’latdan yasalgan mashina detallarining yuza qatlami tarkibini o’zgartirish jarayoni uch 
bosqichdan iborat: 
•
birinchi 
bosqichda 
singdiriladigan 
(diffuziyalantiriladigan) 
element 
atomlari 
faollashtiriladi. Bunda asosan harorat hal qiluvchi omil hisoblanadi. Faollikni oshiruvchi 
elementlar qo’llanilishi ham mumkin; 
•
ikkinchi bosqichda singadigan (diffuziyalanadigan) element atomlari yuzaga molekulyar 
yaqinlashtiriladi. Bunday hol modifikatsiyalovchi elementning yuzaga adsorblanishi 
deyiladi; 
•
uchinchi bosqichda atomlar yuzaga singadi. Keyin faol atomlar metallning ichki 
qatlamlariga singiy boshlaydi.