Matematika oqíTÍw metodikasí

Tekseriw ushın sorawlar 
1. Oqıwshılardıń ózbetinshe jumısları degende neni túsinesiz? 
2. Ózbetinshe jumıslardıń tiykarǵı túrlerin aytıń? 
3. Sabaq 
hám 
sabaqtan 
tıs 
ózbetinshe 
jumıslardı 
shólkemlestiriw? 
4. Ózbetinshe jumıslarda kórgizbeli qurallardan paydalanıw? 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
76

---

10-§.
 
BASLAWÍSH KLASTA MATEMATIKA OQÍTÍWDÍ 
SHÓLKEMLESTIRIW FORMALARÍ 
 
Oqıtıw forması – bul oqıwshılardıń oqıw biliw iskerligin onıń 
hár túrli sharayatlarda (klasta, islep shıǵarıwda hám t.b.) ótkeriliwine 
muwapıq túrde oqıtıwshı tárepinen tárbiyalıq oqıtıw proсesinde 
paydalanılatuǵın qılıp shólkemlestiriliwi bolıp esaplanadı. 
Baslawısh klaslarda matematika oqıtıwdıń shókemlestiriw 
formaları sabaq, úy wazıypaların ózbetinshe orınlaw, oqıwshılardıń 
jeke tártipte, topar hám kollektiv bolıp islewi, ekskurсiyalar, klastan 
tıs jumıslardan ibarat. 
Oqıw dástúri MBS tiykarında Respublika Xalıq bilimlendiriw 
ministrligi tastıyıqlaǵan mámleket hújjeti bolıp, onıń orınlanıwı 
májbúriy bolıp esaplanadı. Baslawısh klaslar tábiyiy - matematikalıq 
bilimlendiriw mámleketlik standartı talaplarınıń oqıwshılar tárepinen 
orınlanıwı olardıń zárúr bilimler, uqıplılıq hám kónlikpelerdi 
iyelewine, 
bilim 
alıwǵa dóretiwshilik qatnasta bolıwınıń 
qáliplesiwine járdem beredi. 
a) oqıwshılardı átiraptaǵı tábiyiy ortalıqqa maslastırıw, jańa 
soсiallıq jetik oqıwshını qáliplestiriw; 
b) iskerliktiń hár qıylı túrlerin: oqıw, miynet, qarım-qatnastı 
úyreniw; 
v) óz-ózin baqlaw hám bahalawǵa úyretiw; 
g) ulıwma tábiyiy-ilimiy intanıń belgilengen dárejesi hám onıń 
keyingi rawajlanıwı xarakteristikası. 
Solay 
etip, 
baslawısh 
klaslar 
tábiyiy-matematikalıq 
bilimlendiriw mámleketlik standartınıń oqıw-biliw proсesine 
engiziliwi oqıw pánlerine baylanıslı tábiyiy-ilimiy bilim, kónlikpe 
hám uqıplılıqlardı ǵana emes, al shaxstıń tiykarǵı iskerligi 
kompleksi – miynet, oqıw-biliw, kommunikativ-ikramlılıq hám 
fizikalıq – dúzilisine sáykes keletuǵın pazıyletleriniń qáliplesiwin de 
támiyinleydi. 
Hár bir oqıwshınıń bilminde alǵa jıljıw bolıwına erisiw zárúr.
Ózbekstan Respublikası Prezidenti janındaǵı ekonomikalıq 
reforma, biznes hám shet el byudjetler boyınsha mákemeler-aralıq 
keńesiniń 
1996-jıl 
16-marttaǵı 
(Ózbekistan 
Respublikası 
ekonomikalıq bilimlendiriwdi shólkemlestiriwdi rawajlandırıwdıń 
77

---

tiykarǵı baǵdarları haqqında»ǵı qararın orınlaw hám úzliksiz 
bilimlendiriwdi shólkemlestiriw maqsetinde Ózbekstan Respublikası 
xalıq bilimlendiriw ministrliginiń 1996-jıl 29-apreldegi 92-nomerli 
buyrıǵı tiykarında barlıq ulıwma bilimlendiriw mektepleriniń 9-11-
klaslarında arnawlı dástúrler hám sabaqlıqlar tiykarında 
«Ekonomikalıq bilim tiykarları» páni kiritidi. 
– baslawısh (1-4) klaslarda «Ekonomika álipbesi», matematika, 
álipbe hám oqıw kitabı quramında háptesine 1 saattan dara bap hám 
temalar kiritiw esabına úyreniledi (bul pándi úyreniwde mámleket 
ıqtıyarındaǵı mektep komponentine ótkeriw esabınan) ajıratıladı. 
Oqıw pánleri 
Klaslar boyınsha háptelik saatlar 
I 
II 
III 
IV 
Mámleket ıqtıyarındaǵı 
saatlar 
18 
22 
23 
23 
1 
Ana tili hám ádebiyatı 
8 
9 
10 
10 
2 
Shet (rus) tili 
- 
2 
2 
2 
3 
Matematika 
4 
5 
5 
5 
4 
Tábiyat 
1 
1 
1 
1 
5 
Súwretlew óneri 
1 
1 
1 
1 
6 
Muzıka 
1 
1 
1 
1 
7 
Miynet tálimi 
1 
1 
1 
1 
8 
Dene tárbiyası 
2 
2 
2 
2 
9 
Mektep ıqtıyarındaǵı 
(komponenti) berilgen 
saatlar 
1 
1 
1 
1 
10 
Fakultativ saatlar 
2 
2 
2 
2 
Ulıwma saatlar 
21 
25 
26 
26 
Klass-sabaq sisteması 300 jıldan beri bar. Sabaqta balalar tek 
oqıp ǵana qalmastan, kollektiv bolıp isleydi, onda qarım-qatnasta 
bolıw qaǵıydalarına úyrenedi hám hár bir dara úyrenilip atırǵan 
nársege, bir-birine, oqıtıwshıǵa óz qatnasların bildiredi. 
Tema boyınsha rejelestiriw tiykarında oqıtıwshı hár bir sabaqta 
is rejesin dúzedi. 
78

---

Házirgi zaman matematika sabaǵında bilimlendiriwshilik, 
tárbiyalıq hám ańdı asırıwǵa baylanıslı wazıypalar orınlanadı. 
Dápter, ólshew áspabları hám ólshew qaǵıydaları menen islew, 
taxtada hám dápterde sızılmalar sıza alıw, tez jazıw hám oqıw uqıbı, 
bir-birin hám ózin baqlaw uqıplılıǵın sińdiriw hám t.b. 
«Bir xanalı sanlardı onlıqtan ótip qosıw» temasın úyreniwde 
ulıwma bilimlendiriw wazıypalarınıń ámelge asrılıwına baylanıslı 
kórip shıǵayıq. 9 ǵa 1 di qossam 10 boladı, jáne 1 di qosaman, 11 
boladı. 
Taxtada mısallar jazılǵan: 
19+2
39+2 
29+2
49+2 
Oqıtıwshı: «usı ańlatpalarda joqarıdaǵı usıldı qollanıń». 
Keyin tómendegi mısallar usınıladı: 
109+2 
119+2 
129+2 
139+2 
149+2 hám t.b. 
Oqıtıwshı sabaqta paydalanatuǵın usıllardı mısalda tolıǵıraq 
kórip shıǵamız. 
Tema: 68:4 kórinisindegi bóliwdi túsindiriń. 
Bul tabliсadan tıs bóliw usılı bolıp esaplanadı. 
Teoriyası: 68:4= (40+28):4=40:4+28:4=10+7=17 
Túsindiriw variantları tómendegi usıllarda analiz qılınıp alıp 
barıladı: 
1) dogmatikalıq usıl 
2) evristikalıq usıl 
3) izertlew usılı (mashqalalı usıl) 
Birgelikte isley biliw iskerliginiń aktivlesiwine járdem beredi, 
oqıwshılarda ózara baqlaw hám ózara járdem beriw sıpatların 
qáliplestiredi, tárbiyalıq wazıypanı orınlaydı
Sabaqta tárbiyalıq wazıypalardıń orınlanıwında onıń ayırım 
tárbiyalıq tárepleri emes, al pútkil oqıw proсesi: bilimlendiriw 
mazmunı, oqıw isi usılları, sabaqtı puxta shólkemlestiriwge járdem 
beriwin umıtpawı kerek. 
Sabaqtıń tiykarǵı didaktikalıq maqseti boyınsha ajıratıw tiykar 
qılıp alınadı: 
1) jańa bilimlerdi ózlestiriw sabaǵı, bunda oqıwshılar jańa 
túsinikler, esaplaw usılları, jańa túrdegi máselelerdiń sheshiliwi, 
figuralardıń jańa qásiyetleri, sanları menen tanısadı: 
79

---

2) uqıp hám kónlikpelerdi ózlestiriw sabaǵı: 
3) bilimlerdi kompleks qollanıw sabaǵı: 
4) ótilgenlerdi tákirarlaw, ulıwmalastırıw hám sistemaǵa salıw 
sabaǵı:
5) bilim, uqıp hám kónlikpelerdi tekseriw, bahalaw hám 
durıslaw sabaǵı: 
6) aralas sabaq, bunda bir neshe didaktikalıq maqsetler bolıp, 
olardıń barlıǵı da kerek. 
Hár bir matematika sabaǵı óz quramı dúzilisine iye. 
Sabaq tómendegi tiykarǵı bólimlerden ibarat bolıwı múmkin: 
Aralas sabaq rejesin kórsetemiz. 
Waqıt 
№ 
Quramlıq bólim 
1-1,5 min 
I 
Shólkemlestiriwshilik bólim. Maqset: jumıs 
jaǵdayın jaratıw 
7-10 min 
II 
Úy tapsırmasın tekseriw: soraw, didaktikalıq 
material menen frontal islew, aralas soraw. 
15-20 
min 
III 
Jańa bilimler beriw, jańa materialdı analiz etiw 
(sáwbet, gúrriń, lekсiya, sabaqlıq hám dápter 
menen ózbetinshe islew) 
5-15 min IV 
Jańa materialdı bekkemlew, dáslep ótilgen 
materialdı tákirarlaw, shınıǵıwlar, didaktikalıq 
oyınlar elementleri. 
5 min 
V 
Úy wazıypası, onıń mazmunı, orınlanıw 
metodikası, ámeliyat penen baylanısı, pánler 
aralıq baylanıslılıǵı 
2 min 
VI 
Sabaqtı juwmaqlastırıw. 
Úy wazıypasın tekseriw sabaqtıń májbúriy basqıshı bolıp 
esaplanadı. 
Jańa 
bilimler 
beriw. 
Sabaqtıń bul basqıshı mektep 
oqıwshılarında bilim hám oqıw uqıplılıqların qáliplestiriw hám 
rawajlandırıw menen baylanıslı. Bul basqısh ayırım bólimlerge 
ajıratıladı: 
a) jańa materialdı úyreniwge tayarlıq: 
b) maqsetti belgilew (mashqlalı jaǵday jaratıw): 
v) jańa materialdı úyreniw: 
80

---

g) qaǵıydalar yamasa islenetuǵın jumıslar algoritmin úyreniw, 
shınıǵıw islew (yadlaw). 
Awızeki sanaqtan baslap jańa bilimlerdi qabıl etiwge tayarlaw 
maqsetinde oqıtıwshı sonday sorawlardı kiritedi, olarǵa beriletuǵın 
juwaplar olardı jańa bilimler menen baylanıstırıw hám bilim hám 
uqıplar ulıwma sistemasına kiritiliwine járdem beredi. 
Jańa temanı, jańa materialdı túsindiriwden aldın aytıw múmkin, 
biraq, bul jumıstı oqıwshılardı jańa esaplaw usılları, qásiyeti hám t.b. 
menen tanıstırılǵannan soń juwmaq, túsindiriw juwmaǵı sıpatında da 
ámelge asırıw múmkin. 
Máselen, 1-klasta balalar «36-2 hám 36-20 kórinisindegi ayırıw» 
temasında jańa ayırıw usılı menen tanısadı. Bekkemlew ushın olar 
úyde usı mısallardı sheshedi: 
69-3
98-6 
69-30
98-60 
Shamalardı salıstırıw haqqındaǵı dáslep úyrenilgen bilimlerdi 
bekkemlew ushın bunday tapsırmalardı orınlaydı: 
2dm > 18sm 
1 sum > 80 tiyin 
6sm < 2dm
60 tiyin < 50 tiyin 
Ámeliyattıń kórsetiwinshe, úy tapsırması, ádette, klasta 
orınlanatuǵın jumıs kóleminiń yarımın quraydı. 
6 basqısh – sabaqtı juwmaqlaw. Oqıtıwshı sabaqtı juwmaqlaydı: 
«Sabaqta ne menen shuǵıllandıq? Sabaqta qanday jańa nárseni bilip 
aldıq?» dep oqıwshılar menen birgelikte jańa qaǵıydanı tákirarlaydı. 
Oqıwshılardı tartıw. Bahanı birgelikte qoyıw, oqıwshınıń ózine 
beretuǵın 
bahasınan paydalanıw múmkin. Qoyılǵan baha 
oqıwshılardıń ózine bergen bahası menen birdey bolǵanda eń joqarı 
nátiyjege erisiledi. 
Bilimlerdi bunday bahalaw usılı sabaq boyınsha ball atı menen 
ataladı. 
Sabaq boyınsha ball járdeminde oqıwshını ádillik penen 
bahalaw ushın juwaplardı tabliсalar járdeminde esapqa alıp barıw 
paydalı bolıp esaplanadı; 
81

---

№ 
Atı hám 
familiyası 
Tapsırma túrleri 
Awızeki 
sanaw 
Úy 
tapsırması 
Sáwbet Ózbetinshe 
jumıs 
1 
Alimov U. 
4 
5 
3 
5 
2 
Ayupov D. 
- 
5 
- 
4 
3 
Baratov F. 
5 
3 
5 
4 
Sabaq boyınsha ball oqıwshılardıń bilim, oqıw hám 
uqıplılıqların hár tárepleme tekseriwge imkaniyat beredi, balalardıń 
pútkil sabaq dawamında aktiv islewine sebep boladı, biraq, bunda 
basqasha tekseriw usılları da biykar etilmeydi.