Матбабаев М. М. “Электр техникаси, электр механикаси ва электр технолгиялари” кафедраси

32 – Маъруза. Электр ёй печь қувватини автоматик ростлаш.
Режа:
1. Электр ёйининг асосий кўрсатгичлари.
2. Электр ёй қувватини бошқариш усуллари.

Таянч сўзлар ва иборалар: Ёйнинг барқарор ёниш нуқтаси, ёйнинг барқарор ёнишини ёй узунлигини ўзгартириш, актив қаршиликни ўзгартириш ва манба кучланишини ўзгартириш орқали бошқариш, балласт қаршилик, ўзгарувчан ток электр ёйининг хусусиятлари, ўзгарувчан ток электр ёйи занжирида, индуктивлик, ёйнинг барқарор ёнишига таъсир қилувчи бошқа факторлар.

Маълумки, электр ёйи электр токининг газ, пар ва вакуумдан ўтиши оқибатида намоён бўлувчи ҳолатларнинг биридир. Электр ёйнинг асосий хусусиятлари қуйидагилардир;

1) ёй разряди электр токининг нисбатан катта қимматларида намоён бўлади, масалан металлар учун бу кўрсатгич 0,5 А ни ташкил қилади;
2) ёй марказий қисмнинг ҳарорати 6000 - 18000 К ни ташкил қилади;
3) катоддаги токнинг зичлиги катта бўлиб, 10² - 10³ А/мм² га тенг;
4) ёйнинг катод олди қисмидаги кучланишнинг тушиши 10 - 20 В га тенг бўлиб, амалда токка боғлиқ эмас.
Электр ёй разряди уч бўлакка бўлинади деб қабул қилинган бўлиб, булар - ёйнинг катод олди бўлаги, анодолди бўлаги ва ёй устуни бўлаги деб юритилади.
Ёйнинг катодолди бўлаги бор йўғи 10^-6 мни ташкил этади, ундаги кучланиш тушиши 10-20 В ни ташкил этади, катодолди электр майдон кучланганлиги 10⁷ В/м ни ташкил этади. Катодолди бўлакдаги ўтказучанлик асосан электрон ўтказувчанликга эгадир.
Ионизация жараёнини ҳосил қилиш учун электронлар томонидан маълум энергияни олиш учун етарли ҳисобланган, “хайдаш” кучланиши U_i ионизациялаш потенциали деб аталади. Газлар учун унинг катталиги, жумладан, гелий учун U_i = 24,58 В; водород учун U_i = 13,3 В; металлар учун ундан ҳам кичик қимматга, масалан мис парлари учун U_i = 7,7 В га тенгдир.
Электр ёйининг уччала бўлагида ҳам ёй разряди шу муҳитни ионизациялаш ва деионизациялаш жараёнлари оқибатида намоён бўлади.
Агар электр ёйининг катодолди бўлагида ионизациялаш электронлар эмиссияси оқибатида амалга ошса, ёй устунида эса зарядланган заррачалар энергияси жуда кичиклиги оқибатида ионлар ва электронларнинг харакатланиши асосан иссиқлик ионизацияси таҳсирида амалга оширилади. Бунда кўплаб икки атомли газлар ионизацияси ҳароратининг 6*10³ К миқдорида бошланса, металлар парлари нисбатан кичикроқ, яҳни 3000 - 4000 К га тенг ҳароратларда бошланади.
Ёйнинг анодолди бўлаги ўзидаги кичик кучланиш тушиши ( 5 - 10 В ) билан характерланиб, кучланиш токка боғлиқ холда ўзгаради.
Ёй ҳосил бўлаётган электродларнинг учидаги ёй таянган нуқталари катод ва анод доғи деб юритилиб, ушбу нуқталар юқори миқдордаги ҳароратга ва ток зичлигига эга.
Электр ёйининг қувватини бир неча усул билан бошқариш мумкин. Қуйидаги расмда ёй қувватини манба кучланишини ўзгартириш орқали (а) ва балласт қаршиликни ўзгартириш орқали бошқариш оқибатида олинган в.а.х. лар келтирилган (10-расм)