Масъул муҳаррир: академик Т. Н. Долимов, г м. ф д., проф

Назорат своллари 
 
Кўлларнин қанақа генетик турлари мавжуд? 

---

467 
Кўллар қандай хусусиятлари бўйича таснифланади? 
Қандай кўллар тектоник харакатлар туфайли вужудга келган? 
Тасмали гиллар қандай ҳосил бўлади? 
Эвапорит ҳавзалари деганда нимани тушунасиз? 
Паралик ва лимник кўмир ҳавзалари ўзаро қандай хусусиятлари билан 
фарқ қилади? 
Нима сабабдан кўмирланиш босқичларида углерод миқдори ортиб 
боради? 
Баландлик, оралиқ, пасткамлик ва денгизбўйи ботқоқликлари бир-
биридан қандай хусусиятлари билан фарқ қилади? 

---

468 
4 ҚИСМ. ЕР ПЎСТИНИНГ ТАРАҚҚИЁТ БОСҚИЧЛАРИ 
Бундан 4,6 миллиард йил илгари Қуёш тизимининг барча моддаси 
чанг ва газларнинг улкан булутларидан иборат бўлган. Гравитация кучи 
туфайли бу булутлар сиқила бошлаганда майда чангсимон зарраларнинг 
конденсацияси (пайвандланиши) бошланган ва улардан йирикроқ 
бўлаклар шаклланган. Конденсация Қуёш ва Қуёш тизимининг 
сайёралари шаклланганича давом этган. Бу босқичда Ер бир жинсли 
бўлган, унинг ядроси ҳам юза қисмидаги каби моддалардан таркиб 
топган. 
Ер шаклланиш вақтида чанг ва йирик бўлакларнинг 
тўқнашишидаги кинетик энергия иссиқлик энергиясига айланган. 
Конденсация туфайли ҳароратнинг ошиши, радиоактив парчаланишдан 
ажралиб чиққан иссиқлик билан биргаликда, Ернинг суюқланишига 
олиб келган. Моддалар суюлиши туфайли темир сингари оғир 
элементлар чўкиб, ядро шаклланган. Ер юзаси суюлган жинслар 
океанидан иборат бўлган. Ернинг пайдо бўлишидаги дастлабки 5-600 
миллион йил 
Хенд эони
дейилади. 
Бундан 4 миллиард йил илгари Ерда дастлабки пўстлоқ шакл-
ланган. Бу пўстлоқ маълум маънода океан пўстига ўхшаш бўлган. 
Қаттиқ пўстнинг шаклланиши архей акронининг бошланиши саналади. 
Ер пўстининг узоқ вақт давом этган ривожланиш тарихини 
тиклашда босқичма-босқич муайян кетма-кетликда содир бўлган 
геологик воқеа ва ҳодисалар таҳлил этилади. Уларнинг орасида 
қуйидагилар асосий ҳисобланади: 
- вақт босқичлари (геохронологик табақалар); 
- геодинамик вазиятлар (тектогенез, орогенез); 

---

469 
- палеогеографик шароитлар ва чўкинди тўпланиши; 
- органик дунё эволюцияси; 
- фойдали қазилмаларнинг шаклланиши. 
Ер пўстининг геологик ривожланиш тарихини тиклашда ер пўсти 
кесмасида стратиграфик кетма-кетликда (пастдан баландга - қарисидан 
ёшига қараб) жойлашган ётқизиқларни ўрганиш фавқулодда муҳим 
аҳамиятга эга. Биз фақат шу ётқизиқларни ҳар томонлама ва мукаммал 
ўрганишимиз орқалигина геологик тарихни тиклашимиз мумкин.
Ер пўстининг узоқ давом этган геологик ривожланиш тарихи 
акрон деб номланувчи иккита энг йирик геохронологик табақага: 
архей (юнонча «архео» - қадимий) ва протерозой (лотинча 
«
протерос
» - биринчи, 
зоэ
-ҳаёт) бўлинади. 
Бутун архей ва протерозойда кечган узоқ геологик ўтмиш 
криптозой
(“
криптос
-яширин, 
зоэ
-ҳаёт) ёки 
токембрий
деган 
умумий ном билан бирлаштирилади
. 
Фанерозой 
эони (юнонча «фанерос» - яққол, «зоэ» - ҳаёт) учта 
эрани: палеозой, мезозой ва кайнозойни ўз ичига олади.