«mashinasozlik texnologiyaSI» kafedrasi «mashinasozlikda innovatsion texnologiyalar» fanidan tajriba ishlarini bajarish bo’yicha uslubiy ko’rsatma

2. ISHI BAJARISH UCHUN KERAKLI MA’LUMOTLAR VA KO’RSATMALAR
Detalь materiallarini bir jinsli bo’lmaganligidan, zagotovka tayyorlashdagi xatolik, detalga mexanik ishlov berishdagi va birikmani yig’ishdagi xatoliklar natijasida detal va mashina birikmalarida muvozanatsizlik xosil bo’ladi.
Muvozanatsizlik uchta ko’rinishda bo’ladi.
1) Statik - detalning og’irlik markazini aylanish o’qiga nisbatan siljishi (9.1-rasm).
2) Dinamik - materialda muvozanatsiz og’irliklar ya’ni bitta tekislikda, qarama-qarshi yo’nalishda L yelka masofa bilan keltirilgan Q1 va Q2 juft kuchlar mavjudligi (10.2-rasm).
3) Aralash - detal og’irlik markazi aylanish o’qiga nisbatan siljishi va muvozanatsiz yuklar xarakati mavjudligi (10.3-rasm).
Birinchi ko’rinishda uzunligi uncha katta bo’lmagan detallarga xarakterlidir, unda diametr D/1>1, ikkinchi va uchinchi esa D/1<1.
Muvozanatsizlikni yo’qotish uchun muvozanatlash qo’llaniladi. Buning uchun muvozanatsizlikni kattaligi va yo’nalishi aniqlanib, kompensatsiya qilinadi, ya’ni metallni bir qismini olib tashlash yoki qo’yish yo’li bilan. Bunda detalning aniq joyi tanlanadi yoki birikmani aylanishiga nisbatan detallarni joylashish o’rni o’zgartiriladi.
Aylanuvchi detallarni muvozanatlash juda katta ma’suliyatli texnologik jarayondir. CHunki muvozanatsizlik tez yurar konstruktsiyalarda katta titrashlarga olib keladi va mashina hamda mexanizmlarni normal ishlash qobiliyatini buzishga olib keladi.
10.1-rasm. Statik muvozanatsizlik sxemasi

Statik muvozanatlash quyidagicha usulda qo’llaniladi. Muvozanatlanuvchi detalь opravkaga o’rnatiladi va maxsus tirgaklarga joylashtiriladi. Bunda opravka detalь bilan bemalol aylanadi. Opravkadagi detalni yuqorida aytilgan tirgaklarda aylantirib muvozanatsizlik aniqlanadi. Detalni og’irlik markazi bilan geometrik markazi bir-biriga mos tushganda, xar qanday burchak ostida joylashgan detalь xolatini o’zgartirmaydi. Muvozanatsiz detalning esa og’ir tomoni eng pastki tomonga qarab intiladi. SHunda detalni qarama-qarshi tomoniga yuk mahkamlab uni muvozanatlash mumkin.

Statik muvozanatlashda ba’zan aylanuvchi tirgaklar o’rniga ikkita gorizontal paralel prizmalar, jilvirlangan sterjenь yoki shariklar qo’llash mumkin.

10.2-rasm. Dinamik muvozanatsizlik sxemasi
Birikmani muvozanatlash, uni yig’ishda yuqorida aytib o’tganimizdek, ayrim detallar joylashishi o’zgaradi. Buning uchun maxkamlash joylarda maxsus ariqchalar kuzda tutiladi. Muvozanatlangandan keyin detallar diqqat bilan maxkamlanadi. 10.4-rasmda birikmani muvozanatlash qo’rilmasi tasvirlangan. Yig’ilayotgan birikma 1 va opravka 2 roliklarda 3 o’rnatiladi. Bunda yuklar 4 diskdagi pazlar yordamida xarakat qiladi. Ikkita yukni mahkamlangandan keyin uchinchi yukni joylashuvi birikmani muvozanatlash yo’li bilan aniqlanadi.