Mashinasozlik tехnologiyasi

2-Rasm. Asosiy yuritkich yuritmasidagi yuklanishni nazorat qiluvchi 
sistemaning funksional sxemasi. 
Ushbu  usulning  axborot  beruvchanligi  va  ishonchliligi  yuritgich 
elektrodvigatelini energiya istemolini kesish maromlari bilan o‗zaro munosabati 
xaqida  olingan  statistik  maolumotlarni  aniqligi  va  to‗laligiga  bog‗liq  bo‗ladi. 
Taniqli  ilmiy  texnika  adabiyotlarini  bir  qatorlari  kesuvchi  asboblarini  xolatini 
nazorat  qilish  uchun  vibroakustik  nurlanish  qo‗llanganligiga  yoritilgan. 
Vibroakustik 
nurlanish 
(emissiya) 
qattiq 
jismni 
yemirilish 
yoki 
deformatsiyalanish  zonasida  yuzaga  keluvchi  elastik  energiyani  o‗zida 
mujassamlashtiradi.  Akustik  signal  pezoelektrik  datchik  bilan  qayd  qilinadi. 
Apparat bilan, yuzaki xodisalar bilan bog‗liq katta amplitudali signal bilan ichki 
xodisalar  natijasida  yuzaga  keluvchi  yuqori  chastotali  signallar  ajratib  olinadi 
[6:8]. 
Vibroakustik  signalni  olish  uchun  kesuvchi  asbobni  dum  qismiga  o‗zini 
chastotasi  0,5  MGs  bo‗lgan  pezoelektrik  datchik  yelimlab  yopishtiriladi. 
Datchikdan  chiqayotgan  signal  boshlang`ich  va  asosiy  kuchaytirgichlar 
kuchaytiradi  va  shuningdek  kuchaytirgichga  o‗rnatilgan  polosali  filtrlar 
yordamida filtrlanadi. Yuqori chastota uchun o‗tkazish chastotasi 100 KGs qilib 
olinadi. Turli xil ovozlar va tebranishlar natijasida hosil bo‗luvchi shovqinlarni 
yo‗qotadi. Past chastotali filtrni o‗tkazish chastotasi 1 KGs qilib olinadi. Bu esa 
metallarga  ishlov  berishni  tashxislashning  ko‗p  tarqalgan  usullarida  kesish 
kuchini  bilvosita  aniqlashga  asoslangan  bo‗lib,  bunda  kuch  ta‘sirida 
deformatsiyalanishni  tenzometrik  datchiklar  yoki  tezlanishini  o‗lchash 
vositasida amalga oshiriladi.  
Shuningdek,  kesuvchi  asbobni  yeyilishini,  qizarishini  kesish  kuchini 
oshirib yuboruvchi faktorlarni aniqlash mumkin. 
Kesish  kuchini  o‗lchash  uchun  pezoelektrik    qo‗llanilmoqda.  Bu 
datchiklarga  qarshilik  (pezoelektrik  datchik)  yoki  induktivlik  ko‗rinishidagi 
Uinston ko‗prigi ulangan bo‗lib qaysiki, ularda  ferfit sterjenini chiziqli siljishi 
g`altakni induktivligini o‗zgartiradi, elektr signali hosil bo‗ladi. 
6  –  jadvalda  sanoatda  ishlab  chiqarilayotgan  bir  qator  pezoelektrik 
datchiklarni asosiy texnik xarakteristikalari keltirilgan. Bu datchiklar yordamida 
vibroakustik signallar qayd qilinishi va kesish kuchi o‗lchanishi mumkin. 
Kesish kuchini yoki uni tashkil qiluvchilarni passiv datchiklar bilan ham 
o‗lchash  mumkin.  Ularni  keskichga  yoki  keskich  ushalgichga  o‗rnatish  kerak, 
bu  esa  asbobni  qiymatini  oshirib  yuboradi  va  uni  almashtirishni 

---

murakkablashtiradi.  Metallarga  ishlov  berish  jarayonlarini  elektron  usullar 
tobora  ko‗proq  qo‗llanilmoqda.  Bu  usulda  kesuvchi  asbob  bilan  zagotovka 
tegishishmagan  xolatda  bo‗lmaganda  yeyilish  zonasini  yoritish  bilan  tasvirini 
olish  imkonini  beradi.  3  –  rasmda  optik  elektron  datchigni  prinsipini  sxemasi 
ko‗rsatilgan.  Bunda  optik  sistema  yordamida  sheyada  yeyilish  lentochkasi 
tasvirlanadi, qaysiki uni orqasida fotopriyomnik joylashgan.  
Fotosignal  impulsini  uzunligi  yeyilish  lentochkasini  kengligiga  va 
kesuvchi  asbobni  surilish  tezligiga  bog‗liq  bo‗ladi.  Fotosignal  impulsini 
uzunligini  o‗lchash  «vaqt  -  kod»  o‗zgartirgich  yo‗li  bilan  amalga  oshiriladi. 
Shuning uchun fotosignalni oldingi frontiga yuqori chastotali impulslar  sanaligi 
ulab  qo‗yiladi.  Kesish  tezligi  oshishi  bilan  bitta  signalni  uzunligi  qisqaradi, 
shuningdek,  yeyilish  lentochkasini  shu  nominal  qiymatida  vaqtning  ma‘lum 
davridagi umumiy impulslar soni doimiy bo‗ladi. Shuni aytish kerakki, bunday 
tipdagi  datchiklarni  normal  ishlashi  uchun  qirindi  xalaqit  berishi  mumkin, 
shuning  uchun  o‗lchashlarni  ishlov  berishdan  keyin  bajarish  maqsadga 
muvofiqdir.