Mashinasozlik instituti “Mashinasozlik теxnologiyasi” kafedrasi

2.11. Tezliklar pog’onalarini ustma-ust tushiradigan kupaytiruvchi tarkiblar

Kupincha uzatma uchun kabul qilinishi lozim bo’lgan kupaytiruvchi tarkib formulasini olmaslikka to’g’ri keladi. Chunki bosh yoki surish xarakatining pog’onalari soni kata bo’lgan hollarda uzatmadagi oxirgi tanlash guruxining tavsifi kattalashib ketadi. Natijada uning sozlash doirasi qator maxrajiga ( ) boglik holda chegaraviy qiymatdan ortib ketadi, ya’ni D_kD_nmax yoki D_kD_Smax (2,10 va 2,11-formulalarga karang). Shuning uchun uzatmaning bizga ma’qbul bo’lgan tarkibini saqlab qolish maqsadida undagi oxirgi tanlash guruxining tavsifini sun’iy ravishda D_k D_nmax yoki D_k D_Smax shartni bajariladigan miqdorda kamaytiriladi. Misol uchun:
I) agar bosh harakat uzatmasining tarkib formulasi varianti Z=18=3₁(I)  3₃(II)  2₉(III) bo’lib qator maxraji =1,41 bulsa, uchinchi gurux ning sozlash doirasi D^III=1,41=22,03. ma’lumki tezliklar qutisi uchun D_max=8 (2.10-formula). Demak uchinchi guruxning sozlash doirasi chegaraviy qiymatdan ortib ketyapti. Biz bu yerda D^III8 shartni bajarmok uchun uchinchi guruxning tavsifini juda bo’lmaganda uchta birlikka kamaytirishimiz lozim, ya’ni X₃=9-3=6. bu vaqtda D^III=1.41⁶=8 bo’lib uzatmaning tarkib formulasi quyidagicha bo’ladi:

Z_n=3₁(I)  3₃(II)  2₆(III)

I II III IV V VI

		1			n18
		2			n17
O		3			n16
		4			n15
		5			n14
n13 ZK1= 31(I)· 23(II)
					n12
					n11
			7		n10
			8		n9
			9		n8
O			10		n7
			11		n6
			12		n5
					n4
					n3
					n2

n₁
Z_K2= 3₁(I)· 2₃(II)·1·1·2₆(III)

2.11 – rasm. Z=18,  =1,41bo’lgan uzatmaning, tarkib to’ri(b),

v)
I II III IV V VI

		1			n18
		2			n17
O					n16
	3				n15
	4				n14
	5				n13
					n12
					n11
					n10
			7		n9
			8		n8
			9		n7
			10		n6
			11		n5
			12		n4
					n3
					n2

2.11 – rasm. Z=18,  =1,41bo’lgan uzatmaning tarkib to’ri(v).

g)
I II III IV V VI

O 1			n18
	2			n17
		3			n16
	4				n15
	5		7		n14
	6		8		n13
			9		n12
			10		n11
			11		n10
		12			n9
					n8
					n7
					n6
					n5
					n4
					n3
					n2

n₁
2.11 – rasm. Z=18,  =1,41bo’lgan uzatmaning aylanishlar soni
grafigi (g).
2) uzatmaning aylanishlar pog’onasi Z_n=24, qator maxraji =1,26 bo’lib konstruktiv variantlaridan Z_n=4 32 ni qabul qilsak, u holda X₁=I, X₂=4, X₃=12 bo’ladi. Oxirgi guruxning sozlash doirasi D^III=1.26¹²=16D_nmax=8. Demak D^III8 bo’lishi uchun uning tavsifini kamaytiramiz, ya’ni X₃=12-3=9, natijada D^III=1.26⁹=8. Uzatmaning tarkib formulasi Z_n=4₁(I)  3₄(II)  2₉(III).
Har ikki misoldagi oxirgi guruxlarning tavsiflari sun’iy ravishda kamaytirilgandan so’ngi ularning tarkib to’rlari 2,12a, v rasmda berilgan.
Tarkib to’rlaridan ko’rinadiki, oxirgi tanlash guruxining tvsifini sun’iy ravishda kamaytirilishi sozlash doirasini kamaytirishdan tashqarii aylanishlar soni pog’onalarini ham kamayishiga olib kelar ekan. Binobarin Z_n=18 va Z_n=24 urniga mos ravishda Z_n=15 va Z_n=21 aylanishlar pog’onasi xosil bo’ladi, Chunki uch xil aylanishlar soni takrorlanadi.
Umuman olganda tezliklarni ustma-ust tushiriladigan ko’paytiruvchi tarkiblar uchun aylanishlar yoki surish xarakati pog’onasi sonlarini quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi
Z=P_a(P₆-1)X(P_c-1)X₃+(P_m-1)X_m, (2,29)
Bu yerda anna shuni e’tiborga olish lozimki tezliklarni ustma-ust tushiradigan ko’paytiruvchi tarkiblar D_kD_max shartni bajarishgina emas balki aylanishlar va surish xarakati pog’onaldari soni (Z) 2, 3, 4 kabi ko’paytiruvchilarga bo’linmaydigan hollarda ham qo’llanadi. Bu holda berilgan pog’onalar sonidan kata bo’lgan va 2, 3, 4 kabi ko’paytiruvchilarga bo’linadigan tarkib asos qilib olinadi, so’ngra tarkibning oxirgi tanlash guruxining tavsifini berilgan pog’onalar soni xosil bo’lgunga qadar kamaytiriladi. Misol uchun Z=15 bo’lsa, Z=18=3₁(I)  3₂(II)  2₉(III) ko’paytiruvchi tarkib asos qilib olinib, oxirgi uchrashuvchi guruxining tavsifi uch birlikka kamaytiriladi, ya’ni Z=11=3₁(I)  2₃(II)  2₅(III). Uning tarkib to’ri 2,12b-rasmda tasvirlangan.

a)

R_a= 3 X₁= 1 R_v=3 X₂= 3 R_s=2 X₃= 6



I II III IV
Z_p= 3₁(I)· 3₃(II)·2_(9-3k6)(III)

2.12a- rasm. Uzatmaning tarkib to’ri.

b)
R_a= 3 X₁= 1 R_v= 2 X₂= 3 R_s= 2 X₃= 5



I II III IV

Z_p= 3₁ (I) · 2₃ (II) ·2_(6-1k5) (III)

2.12 b - rasm. Uzatmaning tarkib to’ri.

v)
R_a=4 X₁=1 R_v=3 X₂=4 R_s=2 X₃=9

I II III IV
Z_n=4₁(I) · 3₄(II) · 2_(12-3*9)(III) 2.12v-rasm. Uzatmaning tushilish to’ri.