Mashina tarjimasi

1. Asosiy xususiyatlar va terminologiya
MOSHINA TARJIMASI: QISQA TARIX
Tizimlar ikkita alohida til (ikki tilli tizimlar) yoki bir nechta tillar juftligi (koÿp tilli tizimlar) uchun moÿljallangan. Ikki tilli tizimlar
faqat bitta yo'nalishda (bir tomonlama), masalan, yapon tilidan ingliz tiliga yoki ikkala yo'nalishda (ikki tomonlama)
ishlashga mo'ljallangan bo'lishi mumkin.
Machine Translated by Google

---

Umumiy tizim dizaynida uchta asosiy tur mavjud. Birinchi (va tarixiy jihatdan eng qadimgi) turi, odatda,
"to'g'ridan-to'g'ri tarjima" yondashuvi deb ataladi: MT tizimi barcha tafsilotlarda ma'lum bir tillar juftligi uchun
maxsus ishlab chiqilgan, masalan, asl matnlar tili sifatida rus tili, manba tili, tarjima qilingan matnlar tili, maqsadli
til sifatida ingliz tili. Tarjima to'g'ridan-to'g'ri manba til (SL) matnidan maqsad til (TL) matniga; asosiy taxmin
shundan iboratki, SL matnlarining lug'ati va sintaksisi noaniqliklarni hal qilish, TL iboralarini to'g'ri aniqlash va
TL so'z tartibini aniqlashtirish uchun zarur bo'lgandan ko'ra ko'proq tahlil qilinishi shart emas; boshqacha qilib
aytganda, SL tahlili maxsus TL ga yo'naltirilgan. Odatda, tizimlar katta ikki tilli lug'at va matnlarni tahlil qilish va
yaratish uchun yagona monolit dasturdan iborat; bunday "to'g'ridan-to'g'ri tarjima" tizimlari, albatta, ikki tilli va
bir yo'nalishli bo'ladi.
Ko'p tilli tizimlar odatda ikki tomonlama bo'lishi uchun mo'ljallangan; ko'pchilik ikki tilli tizimlar bir tomonlama.
Ko'pgina MT tizimlari tahlil va sintez (yoki generatsiya) bosqichlarida lingvistik tavsifning turli darajalarini o'z
ichiga olgan aniq ajratilgan komponentlarni namoyish etadi: morfologiya, sintaksis, semantika. Demak, tahlilni
morfologik tahlil (so`z oxirlarini, so`z birikmalarini aniqlash), sintaktik tahlil (ibora tuzilmalarini, bog`lanish,
bo`ysunish va hokazolarni aniqlash), semantik tahlil (leksik va strukturaviy noaniqliklarni hal etish) kabilarga
bo`lish mumkin; sintez ham semantik sintez (mos keluvchi leksik va strukturaviy shakllarni tanlash), sintaktik
sintez (kerakli ibora va gap tuzilmalarini yaratish) va morfologik sintez (to‘g‘ri so‘z shakllarini yaratish) orqali
o‘tishi mumkin.
Ikkinchi asosiy dizayn strategiyasi - bu tillararo yondashuv bo'lib, u SL matnlarini bir nechta tillar uchun umumiy
ko'rinishga aylantirish mumkinligini taxmin qiladi. Bunday tillararo vakilliklardan boshqa tillarga matnlar yaratiladi.
Shunday qilib, tarjima ikki bosqichda amalga oshiriladi: SL dan interlingua (IL) ga va IL dan TL ga. SL tahlili
tartib-qoidalari SLga xos bo'lishi va biron bir maxsus TLga yo'naltirilmasligi uchun mo'ljallangan; xuddi shunday,
TL sintezi uchun dasturlar TL-ga xosdir va ma'lum SLlardan kiritish uchun mo'ljallanmagan. Interlingua
yondashuvining umumiy dalillari ko'p tilli muhitda harakatni tejashdir. N tildan va n tilga tarjima qilish uchun
n(n-1) ikki tilli “to'g'ridan-to'g'ri tarjima” tizimlari kerak; biroq interlingua orqali tarjima qilish uchun atigi 2n tillararo
dastur kerak bo'ladi. Uchdan ortiq tillarda interlingua yondashuvi yanada iqtisodiy deb da'vo qilinadi. Boshqa
tomondan, interlingua o'zining murakkabligi sezilarli darajada oshadi. Interlingvalar sun'iy tilga, esperanto kabi
yordamchi tilga, ko'p yoki barcha tillar uchun umumiy deb hisoblangan semantik primitivlar to'plamiga yoki tildan
mustaqil "universal" lug'atga asoslanishi mumkin.
Transfer tizimlarida uzatish komponenti leksik uzatish (lug'at ekvivalentlarini tanlash) va tizimli uzatish (TL-ga
mos tuzilmalarga aylantirish) bilan shug'ullanadigan alohida dasturlarga ega bo'lishi mumkin. O'tkazma tizimlari
tahlilining oldingi ayrim shakllarida semantik bosqichni o'z ichiga olmaydi, ko'chirish sintaktik tuzilmalarni
konvertatsiya qilish, ya'ni faqat sintaktik uzatish bilan chegaralangan.
Ko'pgina eski tizimlarda, xususan, "to'g'ridan-to'g'ri tarjima" tipidagi tizimlarda tahlil, uzatish va sintez
komponentlari har doim ham aniq ajratilmagan. Ulardan ba'zilari ma'lumotlarni (lug'at va grammatika) va ishlov
berish qoidalari va tartiblarini ham aralashtirgan. Keyinchalik tizimlar turli darajadagi modullilikni namoyish etdi,
shuning uchun tizim komponentlari, ma'lumotlar va dasturlar tizimning umumiy samaradorligiga zarar
etkazmasdan moslashtirilishi va o'zgartirilishi mumkin. Ba'zi so'nggi tizimlardagi keyingi bosqich - bu tahlil va sintezning qaytarilishi
Uchinchi asosiy strategiya kamroq ambitsiyali transfer yondashuvidir. Bitta tillararo vakillik orqali ikki bosqichda
ishlash o'rniga, SL va TL matnlari uchun asosiy (mavhum) taqdimotlarni o'z ichiga olgan uchta bosqich mavjud.
Birinchi bosqich SL matnlarini mavhum SLga yo'naltirilgan tasvirlarga aylantiradi; ikkinchi bosqich ularni
ekvivalent TLga yo'naltirilgan tasvirlarga aylantiradi; uchinchisi esa yakuniy TL matnlarini yaratadi. Agar
interlingua yondashuvi SL matnidagi barcha noaniqliklarni boshqa tilga tarjima qilish mumkin boÿlishi uchun
toÿliq hal qilishni talab qilsa, transfer yondashuvida faqat koÿrib chiqilayotgan tilga xos boÿlgan noaniqliklar hal
qilinadi; tillar orasidagi leksik farqlar muammosi ikkinchi bosqichda (to'g'ri uzatish) ko'rib chiqiladi. O'tkazish
tizimlari odatda uch turdagi lug'atlardan iborat (to'liq morfologik, grammatik va semantik ma'lumotlarni o'z ichiga
olgan SL lug'atlari, shunga o'xshash TL lug'atlari va asosiy SL shakllari va asosiy TL shakllari bilan bog'liq ikki
tilli lug'at) va turli grammatikalardan (SL tahlili uchun, TL sintezi va SL tuzilmalarini TL shakllariga aylantirish
uchun).
Machine Translated by Google

---

Transfer tizimlari tillararo xususiyatlarni o'z ichiga oladi (lug'at va sintaksisning ayrim sohalari uchun); tillararo tizimlarga
uzatish komponentlari kiradi; qoidaga asoslangan tizimlar ehtimollik ma'lumotlari va stokastik usullardan ko'proq
foydalanmoqda; statistika va misolga asoslangan tizimlar an'anaviy qoidaga asoslangan grammatik kategoriyalar va
xususiyatlarni o'z ichiga oladi; va hokazo. Ushbu so'nggi o'zgarishlar har doim haqiqat bo'lgan narsani ta'kidlaydi, ya'ni MT
tadqiqotlari va MT tizimlari til hodisalarining to'liq spektrini, terminologiya va tuzilishning murakkabligini, noto'g'ri imlolar,
"grammatik bo'lmagan" jumlalar, neologizmlar va boshqalarni hal qilish uchun turli metodologiyalarni qo'llaydi. Operatsion
MT tizimini ishlab chiqish, albatta, yaxshi ma'lum, ishonchli va yaxshi sinovdan o'tgan texnikalarni qo'llash orqali uzoq
muddatli "muhandislik" vazifasidir.
Bir necha yil ichida tadqiqot Vashington universitetida (Sietl), Los-Anjelesdagi Kaliforniya universitetida va Massachusets
texnologiya institutida boshlandi. Aynan 1951 yilda MITda MT bo'yicha birinchi to'la vaqtli tadqiqotchi Yehoshua Bar-Hillel
tayinlangan edi. Bir yil o'tgach, u birinchi MT konferentsiyasini chaqirdi, u erda kelajakdagi tadqiqotlarning konturlari
allaqachon aniq bo'ldi. Viktor Osvald va Bar-Hillel (uning toifali grammatikasi) tomonidan sintaksis bilan shug'ullanish bo'yicha
takliflar, matnlarni MTga yo'naltirilgan cheklangan tillarda yozish kerakligi haqidagi takliflar va subtil tizimlarini qurish bo'yicha
argumentlar mavjud edi. To'liq avtomatik tarjimaga uzoq muddatli fundamental tadqiqotlarsiz erishib bo'lmasligi aniq edi va
(oraliqda) matnlarni tayyorlash yoki chiqishni qayta ko'rib chiqish uchun (oldindan va keyingi tahrir sifatida tanilgan) inson
yordami muhim edi. Bir qator ishtirokchilar