|
Varaxsha. Bir nusxa [kitobdal Varaxsha o’rnida Rajfandum deb yozganlar. Katta qishloqlar jumlasidan bo’lib, Buxoro singari edi. U Buxoro shahridan qadimiydir, podsholar turadigan joy bo’lib, mus-tahkam hisorga ega bo’lgan.
Bu qishloqning nomi turli mualliflarda Baraxsha, Farahsha, Afrax-sha, Faraxshan, Varaxshiy, Afraxshiy, hatto Rajfandum, Daxfendun shakllarida qayd qilingan. V.V. Bartold bu qadimiy qishloqning nomi Romitan qishlog’i yaqinidagi katta tepalik nomida saqlanib qolgan ko’rinadi, deydi. Varaxshaning qoldiqlari Buxorodan 30 km shimoli-g’arbda joylashgan.
Baykand. Buni shaharlar jumlasidan deb hisoblashadi. Baykand aholisi biror kishining Baykandni qishloq deb atashiga mxsat bergan emas. Baykandda Buxoro qishloqlari sonicha, ya'ni mingdan ortiq rabot bo’lgan. Buning sababi shuki, Baykand katta va yaxshi joy bo’lib, har bir qishloqning aholisi u yerda bir rabot qurib, unga bir to’da kishilarni joylab qo’ygan va ularning nafaqalarini qishloqdan yuborib turgan. Qish faslida kofirlar yig’ilib hujum qiladigan vaqt bo’Iganida har bir qishloqdan u joyga ko’p xalq to’planib g’azot qilganlar. Shunda har bir odam o’z rabotiga kelib tushgan. Bu shahar «Hudud ul-olam»da va boshqa asarlarda ko’proq Paykend (Poykend) shaklida uchraydi.
Haromkom snvi Baykandga keladi. Baykandda qamishzorlar va katta-katta suv halqoblari tutashadi. Bularni «Borgini farox» - «Keng havz»
deydilar va Qaroko'1 deb ham ataydilar. U koMning kengligi yigirmu farsangdir, uni «Buhayrayi Somjan’ — «Somjan ko'Ii» deb ataydilar
Bu ma'lumotlar tarixiy geografiya va toponimika uchun o’ta muhim. Bundan 10 asr oldin hozirgi Qorakoi shahri atroflarida kengligi 20 farsax katta ko'l bo’lgan, bu ko'1 Bargini farox, Buhayrayi Somjan va Qorako'1 deb atalgan ekan.
Buxoroning turli nomlari haqida Narshaxiy u Numijkat, Bumiskat, arabchada «Madinat us-sufriya» («Mis shahar’), «Madinat ut-tujjor» («Savdogarlar shahri») kabi nomlar bilan atalganini qayd etadi va «Buxoro degan nom u nomlarning hammasidan mashhunoqdir, deydi. Xuroson shaharlaridan birontasi ham bunchalik ko’p nomga ega emas, Bir hadisda Buxoro nomi Foxira bo’lib kelgan» deydi muallif va «Nega foxira deb ataydilar» degan savolga Jabroil: «Shuning uchunki, qiyo-mat kuni Buxoro shahri o’zida shahidlarning ko’pligi bilan faxr qi-ladi, deb javob beradi», deb yozadi.
Bu o’rinda shuni aytish kerakki, Numijkat aslida Biixoroda bo’lgan, so’ng bu ikki shahar bir-biriga qo’shilib ketgan.
Bu asarning toponimika uchun eng muhim tomoni shundaki, Buxoroning o’sha zamondagi bir necha yuz shahar hamda qishloqlari nomlari tilga olingan. Shunisi xarakterliki, Narshaxiy tilga olgan bir necha qishloq va shaharlar hozir ham o’sha nom bilan ataladi. Nur (hozirgi Nurota), GHjduvon, Romitan, Shopurkom, Karmana ana shular jumlasidan. Bular juda qadimiy joylardir. Masalan, Romtin (Romi-tan) «Buxorodan qadimiyroq»dii\ Narshaxiy aytib o’tgan ko’pgina ariqlar hozir ham o’sha davrdagi nomlari bilan yuritiladi. Narsha-xiyning Shopurkom arig’i etimologiyasi to’g’risida aytgan rivoyati olim-lar tomonidan to’la qabul qilingan (Shopur — ism. kom — ariq, ya'ni Shopur arig’f). Nurota mo’g’ulcha nuru — «togl» so’zidan olingan degan fikrlar bor edi, holbuki bu joy nomi mo’g’ullar kelmasdan bir necha asr oldinoq Nur deb atalgan ekan,
«Buxoro tarixi»ning qiymati yana shundaki, unda keltirilgan nom-larning ko’plari arablardan oldingi nomlardir. Unda Ko’shki mug’on, Mug’on (mug’lar) ko’chasi kabi majusiy nomlar ham uchraydi. muallif «Bu viloyatlarda otashparastlarning ibodatxonalari ko’p bo'lgan»ligini ta'kidlaydi.
«DEVONU LUg’OTIT TURK» ASARIDA TOPONIMLAR
Mahmud Koshg’ariyning bu nodir asari bebaho bir qomuski, undan har bir mutaxassis o’ziga kerakli material topa oladi. «Devon»ni ayni vaqtda qimmatli toponimik asar ham deyish mumkin. Chunki bundan uch yuz-to’rt yuz yil oldin yozib olingan ■ nomlar ham hozirgi talaffuzdan ko’ra qadimgi toponimiyaning dastlabki shakliga ancha yaqin bo’ladi. «Devonu lug’otit turk» esa bundan qariyib 10 asr oldin yozib qoldirilgan. Shuni aytish kerakki, toponim qanchalik ilgari yozib olingan bo’lsa, shunchalik qimmatli sanaladi. Chunki ana shu davrda joy nomlarining fonetik hamda grammatik xususiyatlarida qanday o’zgarishlar ro’y berganini aniqlash mumkin bo’ladi. Mah-mud Koshg’ariy asarining toponimika uchun ahamiyati undagi joy nomlari bilangina tugamaydi. Toponimlaming etimologiyasi, seman-tikasini aniqlash hamda grammatik xususiyatlarini hisobga olishda qadimgi etnonimlar, antroponimlar, o’simlik, hayvonlarning o’sha davrdagi nomlari, toponimlarning grammatik tuzilishiga doir mulo-hazalar g’oyat zo’r ahamiyatga egadir. Bu jihatdan «Devon» niho-yatda boy material beradi.
«Devon»dagi toponimik ma'lumotlarni bir necha turga bo’lish mumkin:
1. «Devon»da tilga olingan joy nomlari.
2. Etnonimlar, ya'ni turli xalq, elat, qabila, urug' nomlari.
3. Antroponimlar, ya'ni kishi ismlari.
4. Geografik atamalar, o’simlik hamda hayvon nomlari.
5. So’zlarning fonetik va grammatik tuzilishiga doir fikrlar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
