Ma’ruza “Umumiy gidrologiya va iqlimshunoslik” faniga kirish Reja

Hammasi
114147
Yangi Yer	23900	Sh i m o l i y A m ye r i k a
Frants­Iosif Yeri	14360	Alyaska	103700
Shimoliy Yer	16908	Kanada	15000
Arktikadagi boshqa orollar	758	AQSh va Meksika	661
Hammasi	2083438	Hammasi	67661
Ye v r o p a		Janubiy Amerika	25000
Piriney	30	Afrika	23
Alp	3600	O k ye a n i ya
Skandinaviya	3060	Yangi Gvineya	15
Ural	25	Yangi Zelandiya	1000
Hammasi	8656	Hammasi	1015
O s i yo		A n t a r k t i d a
Kavkaz	1800	Antarktida	13 979 000
		Antarktida	13 975 000
		muz qoplami	13 779 000
		shundan: er sirtida	12 150 000
		suzuvchi	1 460 000
		orollar	169 000
		vaho muzliklari va .....	196 000
		Antarktika orollari atrofida	4 000
		Hammasi	13 979 000
Sibir	477
Koryak tog’ligi	180
Kamchatka	866	Yer yuzasi bo’yicha	15503939

Muzliklarning gidrologik ahamiyati
Tog’ muzliklarining erishidan hosil bo’lgan suv daryolar to’yinishining asosiy manbalaridan biri hisoblanadi. Muzlik hisobiga to’yinish undan uzoqlashgan sari kamayib boradi. Daryo havzasida muzlikning bo’lishi oqim rejimining o’ziga xos xususiyatlarini vujudga keltiradi. Jumladan, yillik oqimning o’zgaruvchanligi kamayadi.
Muzliklar suvlaridan to’yinadigan daryolar yozgi to’linsuv davrining davomliligi va suv sathi hamda sarfining nisbatan katta bo’lmagan tebranishi bilan ajralib turadi. To’linsuv davri boshida daryolar to’yinishida mavsumiy qorlar qatnashadi. Muzlikning yuza qismidagi qorlar eriy boshlashi bilan daryodagi suv miqdori ham orta boradi. Ba’zan haroratning keskin ko’tarilishi natijasida toshqinlar ham kuzatiladi. Bunga, boshqa omillar bilan bir qatorda, muzlik tanasida yoki muzlikdan quyida hosil bo’lgan ko’llarda to’plangan suvning daryo oqimiga qo’shilishi sabab bo’ladi. Ana shunday ko’llarda to’plangan suvning to’g’onni yorib o’tishi (to’g’onning buzilishi) hollari Himolay, Tyanshan, Pomir-Oloy tog’larida tez-tez kuzatiladi. Ayrim hollarda ular falokatli sel toshqinlariga sabab bo’ladi. Masalan, 1973 yil iyul oyida Almati shahri yaqinida, 1998 yil 8 iyunda Shohirmardonda kuzatilgan sel toshqinlari muzliklar faoliyati bilan bog’liq.
Yirik muzliklardan to’yinadigan daryolar suv rejimini o’rganish shuni ko’rsatadiki, yozning birinchi yarmida muzlik tanasida va uning yuzasidagi botiqliklarda va ko’llarda suvning to’planishi-akkumulyatsiyasi ro’y beradi. Yozning ikkinchi yarmida esa bu suvlar daryo o’zaniga oqib tushadi (13.4 - rasm).

13.4 - rasm. Seldara daryosi (Mug’suv daryosi irmog’i) o’rtacha dekadali
suv sarflarining Oltinmozor meteorologik stantsiyasida kuzatilgan
havo harorati bilan bog’liqligi
Daryo havzasidagi muzliklar egallagan maydonning o’lchami oqimning yil ichida taqsimlanishiga sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Havzada muzlik maydonining ortishi bilan yozning ikkinchi yarmidagi (iyul-sentyabr) oqim hajmi mart-iyun davri oqimiga nisbatan katta bo’ladi. Buning asosiy sababi daryoning to’yinishida muzlik suvi hissasining ortishidir. Bu qonuniyat V.L.Shults parametri

bilan havzadagi muzlik egallagan maydonni taqqoslaganda aniq namoyon bo’ladi.
Yoz faslida, muzlikdan to’yinadigan daryolarda suv sathi va sarfining kunlik tebranishi kuzatiladi, ya’ni ular havo haroratiga bog’liq holda ortadi yoki kamayadi (13.5 - rasm).

13.5 - rasm. Zarafshon daryosining muzlikka yaqin qismida havo harorati (t)
va suv sathi (N) ning tebranishi (L.K.Davidov ma’lumoti)

Tog’ muzliklarining rejimini va ulardan oqib chiqadigan daryolarni har tomonlama o’rganish qishloq xo’jaligi sug’orma dehqonchilikka asoslangan O’rta Osiyo sharoitida katta amaliy ahamiyatga ega.

O’zbekiston muzliklari
O’zbekiston tog’larida muzliklar Chirchiq, Qashqadaryo va Surxondaryo havzalarining yuqori-suvayirg’ichlarga yaqin qismlarida joylashgan. Ularning "Muzliklar katalogi" bo’yicha aniqlangan soni 550 ga yaqin bo’lib, umumiy maydoni 232,2 km² ni tashkil etadi (13.2 - jadval).
13.2 - jadval
O’zbekiston muzliklari haqida ayrim ma’lumotlar

Daryo havzasi	Muzliklar soni	Maydoni, km^2		Eng katta muzlikning nomi
		Umumiy	Eng katta muzlik
Piskom	250	127,8	3,8	Ayutor­3
Qashqadaryo	58	20,8	2,6	Ko’l
Surxondaryo	239	83,6	1,9	Chap Qaznoq