Ma’ruza “Umumiy gidrologiya va iqlimshunoslik” faniga kirish Reja

O’rta Osiyo ko’llari morfologiyasi va morfometriyasi. O’rta Osiyo ko’llari ham bir­biridan suv yuzasi maydonining o’lchamlari, ularning ko’rinishlari, ko’l kosalarining shakllari, chuqurliklari va boshqa ko’rsatkichlari bilan farqlanadi.
Suv yuzasi maydoni bo’yicha Orol, Balxash va Issiqko’llardan keyin Aydarko’l, Sariqamish ko’llari turadi. Har ikki ko’l ham o’lkamizning tekislik qismida, inson xo’jalik faoliyati, ya’ni antropogen omil ta’siri natijasida hosil bo’lgan.
Tog’ ko’llari ichida (Issiqko’lni hisobga olmaganda) suv yuzasi maydoni bo’yicha Qorako’l (F_k=380 km²), Sonko’l (F_k=274,6 km²), Chatirko’l (F_k=160 km²) va Sarez (F_k=79,6 km²) ko’llari eng yirik hisoblanadi.
Ko’llar kosasining o’lcham ko’rsatkichlari. Yirik ko’llar (Orol, Issiqko’l)ni hisobga olmaganda Sariqamish ko’li suv hajmining (V = 28,5 km³) kattaligi bilan ajralib turadi. Undan keyingi o’rinni suv hajmi V=26,53 km³ bo’lgan Qorako’l egallaydi. Umuman O’rta Osiyoda suv hajmi 1 km³ dan katta bo’lgan ko’llar soni bor­ yo’g’i 8 ta ni tashkil etadi. Tog’li hududlardagi ko’llar chuqurliklarining kattaligi bilan tekislik ko’llaridan keskin ajralib turadi. Masalan, Sarez ko’lining eng katta chuqurligi 499,6 m bo’lsa, Qorako’lda 238 m, Sarichelakda esa 234 m va hokazo.
Tekislik ko’llarida esa, yuqoridagining aksi kuzatiladi. Masalan, suv sig’imi nisbatan katta bo’lgan Sariqamish ko’lining eng katta chuqurligi bor-yo’g’i 39,5 m tashkil etadi. BU qiymat ham mavsumlar va yillar davomida o’zgarib turadi.
Ko’llarning suv balansi, suv sathi va harorat rejimi
Ushbu mavzuda asosiy e’tibor ko’llarning suv balansi tenglamalari, ularni tuzish tamoyillari, ko’llarning suv sathi va harorat rejimi hamda ularni belgilovchi omillar haqida fikr yuritiladi.
Ko’llarning suv balansi tenglamalari. Ko’llardagi suv hajmi turli omillar ta’sirida o’zgarib turadi. Uning qiymati ko’ldagi suv yuzasidan bug’lanish, ko’l kosasi tubiga shimilish kabi ko’rinishlarda kamayib turadi. Ushbu kamayishni ko’lga qo’shiladigan suvlar - daryolar, atmosfera yog’inlari to’ldirib turadi. Ana shu to’yintiruvchi va sarflanuvchi elementlarni hisobga olish bilan ko’llarning suv balansi tenglamalari tuziladi.
To’yintiruvchi elementlar guruhiga quyidagilar kiradi:
- ko’l yuzasiga tushadigan atmosfera yog’inlari - X;
- ko’lga daryolar keltirib quyadigan suvlar - U_k;
- ko’lga qo’shiladigan yer osti suvlari - U_er;
- ko’l yuzasida suv bug’larining kondensatsiyalanishi - K.
Sarflanuvchi elementlar guruhi esa quyidagi tashkil etuvchilardan iborat:
- ko’l yuzasidan bo’ladigan bug’lanish - Z;
- ko’ldan oqib chiqib ketadigan suvlar - U_ch;
- ko’l kosasi tubiga shimiladigan suvlar - U_sh;
- ko’ldan turli maqsadlarda olinadigan suvlar - g.
Demak, ko’llarning suv balansi tenglamasini quyidagicha yozish mumkin:
X + U_k + U_er + K = Z + U_ch + U_sh + g ΔW ,
tenglamadagi ΔW-o’rganilayotgan vaqt (oy, yil) davomida ko’ldagi suv hajmining me’yorga nisbatan o’zgarishini ifodalaydi. Tenglamadagi barcha kattaliklarni hajm birligi(m³,km³)da ifodalagan ma’qul.
Yuqorida keltirilgan suv balansi tenglamasi oqar ko’llar uchun to’g’ridir. Oqmas (berk) ko’llar uchun esa suv balansi tenglamasi quyidagi ko’rinishda bo’ladi:
X+U_k+U_er+K = Z+U_sh+gΔW.
Oqar ko’llarda sarflanish, asosan, ko’ldan oqib chiqadigan daryolar suvi hamda bug’lanishdan iboratdir. Oqmas ko’llarda esa sarflanish faqat bug’lanish hisobiga bo’ladi. Yuqoridagi tenglamalarni ixchamlashtirib, oqar ko’llar uchun
X + U_k = Z + U_ch ΔW ,
berk ko’llar uchun esa
X + U_k = Z ΔW
ko’rinishida yozish mumkin.
Agarda suv balansi tenglamasi tuzilayotgan vaqt davomida ko’lga qo’shilayotgan suv miqdori bilan undan sarflanayotgan suv miqdori o’zaro teng bo’lsa, ΔW = 0 bo’lib, yuqoridagi ifodalar oqar ko’llar uchun
X + U_k = Z + U_ch ,
oqmas ko’llar uchun esa
X + U_k = Z .
ko’rinishlarida yoziladi.
Oxirgi ifodalar suv balansi o’rganilayotgan vaqt davomida ko’ldagi suv hajmi, binobarin ko’ldagi suv sathi o’zgarmaydigan holatlar uchun o’rinlidir.