Ma’ruza “Umumiy gidrologiya va iqlimshunoslik” faniga kirish Reja

Yer sharining suv balansi tenglamasi
Yuqorida gidrosferada mavjud bo’lgan umumiy suv hajmi 1,385109 km3 ga teng ekanligi qayd etildi. Lekin, tabiatdagi yillik suv aylanish jarayonida uning nisbatan juda kam qismi, ya’ni 577000 km3 yoki umumiy suv hajmining 0,042 foizi ishtirok etadi.
Yer sharida namlikning aylanishi jarayonida ishtirok etayotgan kirim (atmosfera yog’inlari) va chiqim (bug’lanish) qismlari o’rtasida ma’lum tenglik, ya’ni muvozanat mavjuddir.
Suv balansi tenglamasini ifodalashning bir qancha usullari mavjud. Quyidagi 2.1 ifodada suv balansi tenglamasining amaliy shakldagi ifodasi keltirilgan.
R ± Ye ±∆ S ± Q = 0 (2.1)
ifodadagi R – yog’in sochin miqdori; E – bug’lanish; ∆S –namlik zahirasining o’zgarishi; Q – oqim.
Ushbu tenglikni Yer shari va uning ayrim qismlari - Dunyo okeani, chekka oqimli va ichki oqimli hududlar uchun suv balansi tenglamalari ko’rinishida ifodalash mumkin.
Tenglamalarda kirim qismlari elementlari sifatida Dunyo okeani yuzasiga (P_o), quruqlikning chekka oqimli hududiga (P_ch), quruqlikning ichki oqimli (berk) hududiga (P_i) va nihoyat butun Yer sirti yuzasiga (P_er) yog’adigan yillik yog’in miqdorlarini hisobga olish zarur. Shularga mos ravishda Dunyo okeani yuzasidan (E_o), quruqlikning chekka oqimli hududidan (E_ch), quruqlikning ichki (berk) oqimli hududidan (E_i) va ularning yig’indisi, ya’ni Yer sirti yuzasidan (E_er) bo’ladigan yillik bug’lanish miqdorlari tenglamalarning chiqim qismlarini tashkil etadi. Suv balansi tenglamalarida quruqlikdan Dunyo okeaniga yoki u bilan tutash bo’lgan dengizlarga daryolar keltirib quyadigan yillik oqim miqdorlari (Q_y) ham hisobga olinadi.
Kirim va chiqim qismlarining yuqorida qabul qilingan belgilashlariga asosan suv balansi tenglamalarini dastlab Yer sirtining ayrim qismlari uchun ko’rib chiqamiz.
Dunyo okeani uchun suv balansi tenglamasi quyidagi ko’rinishda ifodalanadi:
Ye_o = P_o + Q_ch .
Chekka oqimli hudud uchun:
E_ch =P_ch ­ Q_ch ,
ichki oqimli hudud uchun esa
E_i = P_i
ko’rinishida yoziladi.
Yuqorida keltirilgan ifodalarning yig’indisi butun Yer sirti yuzasi uchun suv balansi tenglamasini ifodalaydi:
E_o + E_ch + E_i = P_o + P_ch + P_i yoki
E_er = P_er .
Yer sirti yuzasi va uning ayrim qismlari uchun suv balansi tenglamalarida qatnashuvchi kirim va chiqim qismi elementlarining miqdoriy qiymatlari 2.2-jadvalda keltirilgan.
3.2-jadval
Yer sirti yuzasi va uning ayrim qismlari suv balansi
tenglamalari tashkil etuvchilarining miqdoriy qiymatlari