Ma’ruza “Umumiy gidrologiya va iqlimshunoslik” faniga kirish Reja

Suvning asosiy fizik xususiyatlari
Tabiiy suv ko’pgina xossalari bilan boshqa qattiq va suyuq moddalardan farq qiladi. U yengil, harakatchan suyuqlik bo’lib, o’zi quyilgan jism shaklini erkin qabul qiladi. Suv kuch ta’siriga katta qarshilik ko’rsatib, yuqori bosimga chidab, o’z hajmini deyarli o’zgartirmaydi.
Tabiiy suv, unda boshqa eritmalar kam bo’lsa, yupqa qatlamlarda rangsiz tusda, qalin qatlamlarda esa havorang ­ ko’k tusda bo’ladi. Toza, eritmasiz suv elektr tokini deyarli o’tkazmaydi. Quyida suvning tabiiy xususiyatlarini ifodalaydigan asosiy ko’rsatkichlar, jumladan, suvning zichligi, solishtirma issiqlik sig’imi kabi tushunchalar ustida to’xtalib o’tamiz.
Suvning zichligi deb, hajm birligidagi suv massasiga aytiladi. Toza chuchuk suvning harorati 4 ⁰S bo’lganda, uning zichligi eng katta qiymatga erishib, 1 g/sm³ ga teng bo’ladi. Suvning harorati pasayib, qattiq, ya’ni muz holatiga o’tganida, uning hajmi 10 % gacha ortadi, natijada uning zichligi 0,90 g/sm³ gacha kamayadi. Ko’rinib turibdiki, muzning zichligi suvnikidan kamdir. Shu tufayli muz parchasi suv yuzasida cho’kmay turadi. Suv betidagi muz qoplami issiq­sovuqni yomon o’tkazadi. Natijada pastki qatlamlardagi suv muzlamaydi. Tabiatda kechadigan bu jarayon daryolar va boshqa suv havzalaridagi tirik organizmlarni qirilib ketishdan saqlaydi.
Suvning solishtirma issiqlik sig’imi deb, 1 gramm massali suvni 1 gradus isitish uchun talab qilinadigan issiqlik miqdoriga aytiladi. Suvning solishtirma issiqlik sig’imi 1,0 kal/grgrad ga teng bo’lib, boshqa suyuq moddalar va qattiq jismlarnikidan yuqoridir. Masalan, muzning solishtirma issiqlik sig’imi o’rtacha 0,505 kal/grgrad, havoniki 0,237 kal/grgrad va tuproqniki esa 0,40 kal/grgrad ga teng. Suvning harorati o’zgarishi bilan uning solishtirma issiqlik sig’imi kam qiymatlarda o’zgaradi. Yuqorida keltirilgan raqamlarda aks etganidek, suv issiqlik sig’imining kattaligi Dunyo okeani va quruqlikdagi suvlarning sovishi va isishi jarayonlarida, shuningdek, butun Yer shari iqlimining shakllanishida muhim ahamiyat kasb etadi.
Toza distillangan suvning muzlash harorati 0 ⁰S, qaynash harorati esa, normal atmosfera bosimida, +100 ⁰S ga teng. Suvning muzlash va qaynash haroratlari unda erigan moddalar miqdori, ya’ni suvning sho’rligiga va atmosfera bosimiga bog’liq. Suvning sho’rligi ortishi bilan uning muzlash harorati pasayib, qaynash harorati esa ortadi. Masalan, okean va dengizlar suvi -2 ⁰S da muzlaydi.