Ma’ruza “Umumiy gidrologiya va iqlimshunoslik” faniga kirish Reja

Ma’ruza 8. Daryolarning suv rejimi
Reja:
1. Daryolarning suv rejimi elementlari;
2. Daryolar suv rejimining davrlari;
3. Daryolarni suv rejimi davrlariga ko’ra tasniflash.
Daryolarning suv rejimi elementlari
Daryoda oqayotgan suv miqdori, ya’ni suv sarfi, suv sathining holati, suvning oqish tezligi, harorati, tiniqligi, suvda erigan moddalar oqimi miqdori va boshqalar ma’lum omillar ta’sirida vaqt davomida o’zgarib turadi. Daryoda mana shu qayd etilgan elementlarning bir-biriga bog’liq holda o’zgarishi uning suv rejimini ifodalaydi.
Suv sarfi (Q) deb, daryoning ko’ndalang qirqimidan vaqt birligi ichida oqib o’tadigan suv miqdoriga aytiladi. U m³/s yoki l/s larda ifodalanadi.
Suv sathi (N) - ma’lum bir o’zgarmas, gorizontal holatdagi doimiy ”0” tekislikka nisbatan o’lchanadigan suv yuzasi balandligidir. Suv sathi sm larda ifodalanadi.
Suvning oqish tezligi (v) m/s larda ifodalanadi. Uning qiymatini ko’ndalang qirqimning ayrim nuqtalarida, alohida vertikallar yoki butun jonli kesma bo’yicha o’rtacha qiymat sifatida aniqlash mumkin.
Yuqoridagilar bilan bir qatorda daryo suvining harorat rejimi, gidrokimyoviy rejimini o’rganish ham muhim ahamiyatga ega. Shularni e’tiborga olib, quyida daryolar suv rejimining asosiy elementlari alohida mavzularda yoritiladi.
Daryolar suv rejimining davrlari
Daryolar suv rejimining yillik o’zgarishini bir necha xarakterli qismlarga - ko’p suvli, ya’ni to’linsuv, kam suvli va toshqin davrlariga ajratish mumkin. Ular umumiy nom bilan suv rejimi davrlari deb ataladi.
Daryolar suv rejimining davrlari soni turli tabiiy geografik zonalarda joylashgan daryolar uchun turlicha - ikkitadan to to’rttagacha bo’lishi mumkin. Masalan, tekislik hududlarida quyidagi to’rt davr kuzatiladi: bahorgi to’linsuv davri (polovode), yozgi kam suvli davr (yozgi mejen), kuzgi toshqin davri (pavodok), qishki kam suvli davr (kuzgi mejen). Ba’zi tekislik daryolarida kuzgi toshqin davri kuzatilmasligi mumkin, yozgi to’linsuv davri uzoq muddatga cho’ziladigan daryolarda esa yozgi kam suvli davr kuzatilmaydi.
O’rta Osiyoning nisbatan yirik daryolarida esa asosan ikkita davr, bahorgi - yozgi to’linsuv davri va kuzgi - qishki kam suvli davr kuzatiladi.