Ma’ruza matnlari

9- ma’ruza 
 
UNDOSH FONEMALAR PARADIGMASI
 
 
Reja: 
1.  Undoshlarning asosiy farqlovchi belgilari. 
2.  Undoshlarning zidlanishi. 
 
Kalit tushunchalar 
fonetika, tovush, nutq tovush, tovushning akustik jihati, tovushning fiziologik jihati, 
tovushning sotsial jihati, fonema, fonetik paradigma, bir o‘lchovli ziddiyat, ko‘p o‘lchovli 
ziddiyat, muntazam ziddiyat, ajralgan ziddiyat 
 
O‘zlashtiriladigan tushunchalar 
undosh fonema, lab undoshlari, til undoshlari, bo‘g‘iz undoshi, jarangli undoshlar, 
jarangsiz undoshlar, portlovchi undoshlar, sirg‘aluvchi undoshlar, portlovchi-sirg‘aluvchi 
undoshlar, korrelyativ belgi, korrelyativ bo‘lmagan belgi  
 
1.  Undoshlarning  asosiy  farqlovchi  belgilari.Undosh  fonemalarni 
farqlovchi asosiy belgi quyidagilar: 
a) hosil bo‘lish o‘rniga ko‘ra; 
b) hosil bo‘lish usuliga ko‘ra; 
d) ovoz va shovqin ishtirokiga ko‘ra. 
Hozirgi  o‘zbek  tilida  24  ta  undosh  fonema  bo‘lib,  ularni  yuqorida  sanab 
o‘tilgan belgilari bilan quyidagicha ko‘rsatish mumkin (2-jadval).  
Boshqa  sath  birliklarida  bo‘lgani  kabi,  fonemalarning  asosiy  belgilari 
korrelyativ  va  korrelyativ  bo‘lmaganlarga  ajraladi.  Ziddiyatda  turgan 
fonemaning  birida  bor,  ammo  ikkinchisida  mavjud  bo‘lmagan  belgi  –