Ma’ruza matni Toshkent – 2014 1-mavzu. Kirish. Mikrobiologiya fanining maqsadi va vazifalari

Kapsula. Ko‘pchilik bakteriyalarning hujayra po‘sti bo‘rtadi va shilimshiqlanadi, bunga kapsula deyiladi. Kapsula bakteriya hujayrasidan yirik bo‘ladi, ba’zan juda ham yupqa bo‘lishi mumkin (mikrokapsula). Bakteriyalar noqulay sharoitga tushib kolgandagina kapsula hosil bo‘ladi. U bakteriya hujayrasini himoya qiladi. Kapsula tarkibida ko‘pincha polisaxaridlar uchraydi, ba’zan esa glikoprotsidlar va polipeptidlar uchrashi mumkin. Pichan batsillasida kapsula bitta hujayrani emas, balki koloniyani o‘rab turadi va «zoogleya» deb ataladi. Hujayra io‘sti tagida sitoplazmatik membrana joylashadi, u uch kavatdan iborat. Ustki va ostki qavatlari lipoproteidlardan tashkil topgan bo‘lsa, o‘rtadagi qavat fosfolipidlardan iborat. Qavatlarning qalinligi o‘rtacha 50—100 A ga teng.
Sitoplazmatik membranalar ba’zan hujayraning ichki tomoniga tortilib, mezosomalar hosil qiladi. Mezosomalarning ayrimlari alohida membranalar bilan o‘ralgan bo‘ladi, ichida ko‘pgina kanalchalar va pufakchalar bo‘ladi. Ba’zi mezosomalar mitoxondriyalarga o‘xshaydi, boshqalari endoplazmatik to‘r yoki Golji apparati funksiyasini bajaradi.
Ba’zan sitoplazmatik membranalar ichkariga tortishib, bakteriyaning fotosintetik apparatini hosil qiladi. Bularda bir biri ustiga taxlangai tangalar shaklida tilakoidlar joylashadi. Tilakoidlarda pigmentlar (bakterioxlorofill, karotinoidlar) va fermentlar (sitoxromlar) joylashib, fotosintez protsessini amalga oshiradi.
Sitoplazmaga mayda donachalarribasomalar bo‘lib, ularning diametri 200 A ga teng, ularda oqsil snntezlanadi, bakteriya hujayrasida 1000 dan ortiq shunday ribosomalar uchraydi. Ribosomalar 55% oqsil, 4'% fosfolipidlar va 40% ribonuklein kislota (RNK) dan tashkil topgan. Ribosomalar sitoplazmada ko‘pincha erkin holda joylashadi va poliribosomalar yoki polisomalar deb ataladi.
Bakteriyalar hujayrasining sitoplazmasida turli shakldagi yirikmayda donachalar — granulalar uchraydi. Ko‘pchilik bakteriyalarda granulalar qraxmal, glikogei va granulyozadan tashkil topgan bo‘ladi. Ba’zi bakteriyalarda yog‘ tomchilari, ba’zilarida valyutin, oltingugurt bakteriyalarida oltingugurt tomchyalari uchraydi.